Bazylianie

Zakon Św. Bazylego podług reguł, potwierdzonych przez papieży w wieku IV, i V. po Chrystusie, 1 rozszerzył się nietylko na wschodzie, ale i na zachodzie. Przełożony klasztoru nazywał aię pierwotnie archimandrytą, a gdy się klasztory pomnożyły, każdy dom miał swego ihumena (a greckiego wódz, naczelnik). Po wprowadzeniu wiary chrześcijańskiej na Ruś, Bazylianie znaleźli tam dobre przyjęcie. Skutkiem unii politycznej roku 1569 i unii kościelnej r. 1595 w diecezjach ruskich, należących do Polski, liczba klasztorów bazyliańskich powiększyła się znacznie. Zarówno zwolennicy jak przeciwnicy unii widzieli w Bazylianach najlepsze poparcie swej sprawy. Do połowy XVII. wieku na Litwie i Białorusi założono 45 klasztorów unickich, na południowej zaś Rusi do 55 dysunickich. Metropolita kijowski, Józef Welamin Rutski, celem naprawy zakonu Bazylianów, zebrawszy jego przełożonych na kapitułę do Nowogrodowicz r, 1617, zaprowadził reformę zakonu, a wszystkie te uchwały stolicą apostolska zatwierdziła. Klasztory Bazylianów na Rusi litewskiej stanowiły odtąd jedną kongregacyę Przenajświętszej Trójcy (zatwierdzoną przez Urbana VIII. r. 1624). Prawdziwą epokę stanowi synod, odbyty r. 1720 w; Zamościu, który zaprowadził szkoły dla zakonników i dla świeckiej młodzieży we wszystkich klasztorach, liczących więcej niż dwunastu zakonników. Skutkiem tych postanowień duchowieństwo zakonne tak się odrodziło i podniosło, że w 20 lat potem Bazylianie kierowali najpomyślniej prawie cąłem wychowaniem młodzieży katolickiej na Rusi. Metropolita Szeptycki zwołał roku 1739 synod do Lwowa, gdzie utworzoną została nowa, niezależna od litewskiej, prowincya koronna ruska, pod tytułem Opieki Najśw. Panny. Na kapitule w Dubnie r. 1745 połączono obie prowincye w jedną kongregacyę "Najświętszej Trójcy". Każda prowincya miała odtąd oddzielnego prowincyała, ale obie wybierały wspólnego protoarchimandrytę. Bazylianie, podnosząc się sami, podnosili zarazem świeckie duchowieństwo i lud cały, oddając przez to wielkie usługi Kościołowi. Lud z całej Litwy dążył na nabożeństwa i spowiedź do Bazylianów w Zyrowicach, a z całej Rusi południowej do Poczajowa. Po reformie roku 1743 poczęli Bazylianie zakładać szkoły na szerszą stopę, oddając na ich utrzymanie większą część swoich funduszów. We wszystkich klasztorach prowadzono szkoły niższe, a w Wilnie, Lwowie, Swierzniu, Ławrowie, Kamieńcu, Połocku, Witebsku, Łucku, Zydyczynie, Chełmie, Zahajcach, Zamościu, Trębowli, Zbarażu, Satanowie, Poczajowie, Krzemieńcu, Zagórowie, Zyrowicach, Lubarze, Borunach i t. d. wykładano filozofię, retorykę i nauki gimnazyalne. Po kasacie zakonu Jezuitów Rzeczpospolita oddała wiele szkół jezuickich Bazylianom, n. p. w Brześciu, Nowogródku, Grodnie, Mińsku, Bracławiu, Dubnie, Ostrogu, Winnicy, Barze, Łucku, Żytomierzu, Lublinie, Owruczu, Antopolu, Wilnie i t. d.
Po pierwszym rozbiorze kraju r. 1772 pozostało w Polsce 40 klasztorów bazyliańskich, których wszystkie przywileje zatwierdził sejm r. 177Ó, Dla lepszego nadzoru niid klasztorami uchwalono na kapitule w Torokaniu r, 1780 rozdzielić i prowincję litewską, na litewską i białoruską, a ruską na polską i hałacką. Odtąd dla każdej z tyck prowincyi byl oddzielny protoihttinen, wszystkie zaś po dawnemu zostały pod jednym prołoarchimandrifią. Po ostatnim podziale kraju zniesioną została r. 1796 godnośd protoarchim and ryty. Po śmierci cesarzowej Katarzyny, za cesarza Pawia, wystarali się Bazylianie o wznowienie protoarohimandryi i wcielenie prowincyi białoruskiej do litewskiej. Cesarz Aleksander ukazem z d. 5 maja 1804 r.. zniósł na nowo proton rebimandryg, a za ceaarza Mikołaja I w roku 1827 nastąpiła kasata 40 klasztorów bazyliańskich z pozostawieniem jednak szkól, które utracili w r. 1831. Dnia 16 lutego 1832 r. znstal zniesiony urząd prowincyalski. Reszta pozostałych klasztorów zaliczoną została w r. 1839 do kościoła wackodniego. Utrzymały się tylko w Kongresówce, w dyocezyi Chełmskiej, i klasztory unickie do r. 1865; w Chełmie, Białej, Zamościu i Lublinie i piąty w Warszawie przy ulicy Miodowej do roku 1872.
W Austryi (Galicyi) Bazylianie pozostali przy swoich prawaek do roku 1782, poczem zniesiono uboższe ich klasztory; ławryczowski, pacykowski , kryłoski, jazenicki, pitrycki, zadarowski, czortkowski, bielecki, janowicki, lukski, biesiedzki, lwowski Św. Jana, derę wczy oski, horpiński i buozyński. Z pozostałych 14 męskich i 2 żeńskich utworzono r, 1785 jedną
prowincyc halicką, dla której przywrócono r. 1802 (patentem cesarskim x 29 kwietnia) dawne ustawy, o ile te nie sprzeciwiały się politycznym prawom państwa austryackiego.
[Gloger Z., Geografia historyczna]