cyrkuł

Niemiecka nazwa odpowiadająca powiatowi. Cyrkuły zostały wprowadzone przez Austrię od razu po I Zaborze. Wraz z zajęciem ziem nastąpiła radykalna reforma administracji, która miała doprowadzić do kierowania rejonem przez zaufane, lojalne osoby. Na skutek przekształceń w 1782 utworzono w Galicji 18 cyrkułów, które z mniejszymi zmianami przetrwały do końca lat 60-tych XIXw, kiedy zniesioną tę jednostkę na rzecz powiatów.

Od 1772-1782 cyrkuły dzieliły się na okręgi (Kreisdistricten). Po 1782 na dominia.

[roz]Lista cyrkułów
Bochnia
Brody
Brzeżany (Złoczów)
Czortków (siedziba w Zaleszczykach)
Dolina (Halicz)
Jasło (do 1791 Bochnia)
Lwów
Nowy Sącz
Przemyśl
Rzeszów
Sambor
Sanok
Stanisławów
Tarnopol (Tomaszów)
Tarnów
Wadowice (do 1819 Myślenice)
Zamość
Żółkiew (Bełz)
Biała Podlaska (1803-1809)
Kielce (1803-1809)
Końskie (1803-1809)
Kraków (1803-1809)
Lublin (1803-1809)
Sandomierz (1803-1809)
Księstwo oświęcimsko-zatorskie (osobny okręg administracyjny)


[roz]Austriackie zarządzanie administrycjne
Początkowo na czele cyrkułu stał Kreishauptman i on jednoosobowo zarządzał nim. Wszyscy urzędnicy musieli po zaborze w przeciągu trzech lat nauczyć się niemieckiego. Kreishauptman i dyrektorowie dystryktów mieli do pomocy kancelarie, złożone z pomocnika, praktykanta, sekretarza, trzech kancelistów i aktuariusza. Przy dyrektorach był komisarz, oraz dwóch kancelistów.
Po reformie w 1782 w każdym cyrkule było po 3-4 komisarzy, sekretarz, dwóch kancelistów i praktykanci. Kreishauptman obowiązany był dwa razy do roku objechać swój cyrkuł.

Cyrkuł zajmował się następującymi sprawami:
1. Statystyka i dozorowanie ruchu ludności
2. Sprawy wojskowe - przygotowanie poboru rekruta, nadzór nad urlopnikami, dostarczanie kwater, żywności podczas przemarszów, podwód
3. Obwieszczanie ustaw i rozporządzeń, policja bezpieczeństwa, policja budowlana, sanitarna, pożarna, łowiecka
4. Nadzór nad duchowieństwem wszystkich wyznań
5. Sprawy włościan
6. Dział ekonomiczny - zarządzenia mające na celu dozór nad rolnictwem, handlem, przemysłem (liczne utrudnienia)
7. Dochody publiczne (oprócz zbierania podatków)

Nastąpiła też reforma sądownictwa wiejskiego i miejskiego w cyrkułach. We wsiach zamiast wójta i ławników, był sędzia i przysiężni (dwóch na każde 50 chat). W miastach ustanowiono funkcje burmistrza, syndyka, asesorów, kasjera i kontrolerów. Od 1805 stanowiska te nie były wybierane lecz mianowane przez Kreishauptmana lub gubernatora.

Szczególnie do ok. 1820 roku polskie zwyczaje, tytuły były niezwykle szykanowne, jak też wszelkie osoby hołdujące dawnym tradycjom. Były one w znacznym stopniu pozbawiane możliwości funkcjonowania, podczas gdy nowi, lojalni, często wywodzący się z warstwy chłopskiej urzędnicy otrzymywali szlachectwo, kupowali tytuły hrabiowskie, otrzymywali ulgi, ułatwienia i mogli mnożyć majątek pełniąc wpływowe funkcje.

Dwukrotnie był przeprowadzony spis katastralny całej Galicji. Spisy te znane są obecnie jako 15944|Metryka Józefińska i 22868|Franciszkańska (dostępne w CDIAL)