Gniazdo rodowe - Żarnowiec

W cieniu legend
Początki osadnictwa na tym terenie poprzedzają istnienie państwa polskiego, sięgając w epokę plemienną. Legenda głosi, że w miejscu, gdzie obecnie znajduje się kościół św. Wojciecha, stał posąg Świętowita. Miejscowe podania mówią również o obecności na ziemi żarnowieckiej św. Wojciecha, podążającego z Krakowa do Gniezna w 996/7 r. Za sprawą modlitw wspomnianego biskupa miało wytrysnąć źródło, aby zaspokoić pragnienie słuchaczy Słowa Bożego. Żarnowiec już wtedy stanowić musiał tzw. czoło opola, czyli główny ośrodek wspólnoty sąsiedzkiej na tym terenie.

Po raz pierwszy w historii
Pierwsza wzmianka o istnieniu Żarnowca pochodzi z kroniki Galla Anonima. Autor podaje, iż pod Żarnowcem miało miejsce spotkanie Władysława Hermana ze swoimi synami – Zbigniewem i Bolesławem. Większość historyków datuje to wydarzenie na 1098 r. W wyniku porozumienia zwaśnionych stron, Herman po raz pierwszy zobowiązał się oddalić od władzy palatyna Sieciecha.

Od rozkwitu do upadku
Najdonioślejszą rolę w historii miasta odegrał Kazimierz Wielki, lokując je na prawie magdeburskim. Za jego sprawą powstał murowany zamek oraz kościół Narodzenia NMP. W latach 1355-56 na zamku w Żarnowcu król więził swoją żonę Adelajdę z Hesji. Za jej wstawiennictwem ozdobiono freskami kościół św. Wojciecha. Sam król w latach 1341-1365 często przebywał na miejscowym zamku. W XIV w. Żarnowiec stał się ośrodkiem administracji terytorialnej. Działała tutaj komora celna, rozpoczęły się pierwsze jarmarki. W 1391 r. potwierdzone jest już istnienie powiatu sądowego. W mieście nierzadko przebywał również Władysław Jagiełło, który w 1396 r. odnowił dawne przywileje i potwierdził prawa miejskie. Kolejne lata to systematyczny rozkwit miasta. O dużym znaczeniu osady świadczy fakt, iż w uchwalonym podziale województwa krakowskiego obok powiatu krakowskiego i proszowickiego znalazł się również powiat żarnowiecki. Wiek XV i XVI stanowił najpomyślniejszy okres w rozwoju omawianej jednostki osadniczej. W XVI w. miasto osiągnęło apogeum świetności, stając się siedzibą starostwa niegrodowego. W roku 1570 r. działało tutaj aż 50 piwowarów. Wzrosła również liczba domostw (z 196 w 1569 r. do 245 w 1620 r.) Rozwój miasta był możliwy dzięki usytuowaniu na starym szlaku prowadzącym z Krakowa na Śląsk oraz do Wielkopolski. Przez Żarnowiec wiodła również droga do Warszawy jako nowej stolicy RP. Pierwszy poważny kryzys pojawił się wraz z potopem szwedzkim. W wyniku grabieży i pożarów wznieconych przez nieprzyjaciela liczba domostw spadła do 100. Wielki pożar z 1697 r. zniszczył większość tego, co pozostało z najazdu Szwedów. W 1756 r. na 129 domostw 78 stało pustych. Dopiero pod koniec XVIII w. liczba domów osiągnęła liczbę 155. Było ich zatem więcej niż w Olkuszu, Skale czy Wolbromiu, ale mniej niż w pobliskiej Pilicy, co wskazuje, że Żarnowiec był jeszcze dosyć dużym miastem. Wzrost liczby ludności wiąże się jednak z napływem Żydów, którzy w II połowie XIX w. przewyższyli już ludność polską. W mieście powstała żydowska synagoga, cmentarz oraz 3 szkoły wyznaniowe tzw. chedery (w 1906 r. jest ich już 6). W 1775 r. miał miejsce pożar zamku, który częściowo został rozebrany. W 1794 r. w pobliskiej Woli Libertowskiej na kwaterze stanął król pruski Fryderyk Wilhelm II, skąd ruszyć miał w stronę Szczekocin, gdzie 6 VI (po połączeniu z wojskami rosyjskimi gen. Adriana Denisowa) pokonał oddziały Tadeusza Kościuszki. W latach 1795-1809 Żarnowiec wchodził w skład zaboru austriackiego. Dnia 26 XII 1812 r. zmarł w Żarnowcu, wracający z Warszawy, Minister Pełnomocny Stanów Zjednoczonych Ameryki przy Cesarzu Francuzów i Królu Włoskim – Joel Barlow – poeta, filozof, polityk i dyplomata. Pochowany został na cmentarzu przykościelnym. Po 1815 r. Żarnowiec znalazł się w obrębie Królestwa Polskiego. Kolejny wielki pożar miasta w 1816 r. oraz budowa szosy Kraków - Miechów - Warszawa (do 1836 r.), omijającej dawny szlak warszawski, definitywnie przekreśliły szansę na odzyskanie dawnej świetności Żarnowca. W czasie powstania styczniowego działały tutaj 3 agendy władz obwodowych Rządu Narodowego. 20 II 1863 r. doszło do bitwy grupy powstańców z oddziałami rosyjskimi. Na mocy ukazu carskiego z 1 czerwca 1869 r. Żarnowiec utracił prawa miejskie!