Birże - Biržai, okr. poniewieski

BIRŻE - Biržai, na Litwie, w okręgu poniewiskim.
W 1492-1695 i od poł. XVIII do 1811 w rękach Radziwiłłów, następnie do 1940 także polskiej rodziny magnackiej – hrabiów Tyszkiewiczów (od 1860 siedziba Ordynacji Birżańskiej Tyszkiewiczów: 74 tys. dziesięcin ziemi i 15 740 poddanych). Radziwiłłowie wznieśli tu kościół katolicki w 1515 roku, nowy w 1691 roku Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, a obecny z lat 1857–61 w stylu empire ufundował Jan Tyszkiewicz (spoczywają w nim członkowie rodu Tyszkiewiczów). Krzysztof Mikołaj Radziwiłł zbudował ufortyfikowany okazały zamek bastionowy pod koniec XVI w., przebudowy w 1659 roku przez Bogusława Radziwiłła w stylu „palazzo in fortezza”. W 1704 roku zamek zniszczony przez Szwedów, dotrwał do XX w. jako okazała ruina; starannie zrekonstruowany w latach 80. XX w. i przeznaczony na muzeum, w którym są przechowywane niektóre pamiątki i archiwalia Radziwiłłów i Tyszkiewiczów. Król Zygmunt III Waza w 1589 roku nadał Birżom miejskie prawa magdeburskie. Od 1584 roku do początków XX w. był tu ważny ośrodek polskiego kalwinizmu (kościół katedralny); polskie gimnazjum kalwińskie założone w 1620 roku; nie było tu litewskiej szkoły kalwińskiej ani litewskich nabożeństw. Tyszkiewicze wybudowali tu 1849-62 obszerny i elegancki pałac w stylu włoskiej willi, który przetrwał do dziś; w bibliotece pałacowej było 1262 starodruków polskich (książek wydanych przed 1800 r.) z 44 drukarni krajowych, m.in. polska Biblia Jakuba Wujka z 1584 roku. Jan Tyszkiewicz w latach 1857-61 wybudował nowy murowany w stylu empire kościół katolicki św. Jana Chrzciciela, w którym spoczywają członkowie rodu Tyszkiewiczów. W czasie wyprawy Napoleona do Rosji, grudniu 1812 roku w majątku Tyszkiewiczów w Birżach stacjonował sformowany w pobliskich Kupiszkach 17 Pułk Ułanów Księstwa Warszawskiego. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, 7-9 V pod Birżami (Medejki 7 V, Świrpleny 8 V, Hudyszki 8 V, Sznurkiszki 9 V) doszło do serii bitew powstańców (oddział Z. Sierakowskiego) z wojskiem rosyjskim; zgrupowanie Zygmunta Sierakowskiego, próbowało przebić się do Kurlandii, gdzie oczekiwano na wylądowanie wyprawy morskiej z dostawą broni. Wojska powstańcze zmierzające do rejonu koncentracji w Medejkach, zostały rozbite przez wojska rosyjskie w tych bitwach; po bitwie jedynie partia ks. Antoniego Mackiewicza dalej prowadziła potyczki z Rosjanami. Klęska powstańców w bitwach pod Birżami oznaczała właściwie załamanie się Powstania Styczniowego 1863–64 na Litwie. Według bardzo tendencyjnego (antypolskiego) litewskiego spisu ludności w Birżach w 1923 roku mieszkało 225 Polaków; prawdziwie mogło tu mieszkać ok. 750 Polaków. Polskość Birż została zniszczona podczas rządów litewskich 1918-40 i sowieckich do 1991 roku. Pierwsza monografia Birż ukazała się w języku polskim: Eustachy Tyszkiewicz „Birże, rzut oka na przeszłość miasta, zamku i ordynacji” (Petersburg 1869). W tutejszym Muzeum Krajoznawczym są archiwalia związane z właścicielami tutejszego zamku – Radziwiłłami i Tyszkiewiczami. Miastami partnerskimi Birż są Tczew i Grodzisk Wielkopolski. Urodził się tu Włodzimierz Szyłkarski (1884-1960 Bonn), polski filozof i filolog klasyczny, wykładowca uniwersytetów w Dorpacie i polskiego w Wilnie 1919-20 oraz Kownie 1920-40, gdzie do 1924 roku był profesorem na Katedrze Języka Greckiego i Literatury (był m.in. lektorem języka polskiego); przez manifestowanie swego polskiego pochodzenia został odsunięty na tor boczny.
BIRŻYNIANY - Biržuvėnai, wieś w okręgu telszewskim, koło Telsz. Wieś wchodziła w skład dóbr stołowych Wielkich Książąt Litewskich, potem była własnością Woynów, a od 1670 do XX w. Górskich herbu polskiego Nałęcz, którzy wznieśli tu okazały dwór. W małym salonie do II wojny światowej zachowało się malowidło ścienne z 1764 roku z umieszczonym w dolnej części napisem „Theatrum życia ludzkiego”; pod napisami tytułowymi pod postaciami były dodane sentencje w języku polskim. Było tu wiele cennych pamiątek rodzinnych i dzieł sztuki, m.in. tabakierka z miniaturą Emilii Plater i umieszczonym w jej wnętrzu mechanizmem, grającym melodię „Jeszcze Polska nie zginęła” oraz zegar ze złoconego brązu i marmuru po Tadeuszu Kościuszce. Jest tu cmentarz ze starymi polskimi grobami.
BLINSTRUBISZKI – Blinstrubiškiai, wieś na Litwie, koło Rosień, w okręgu kowieńskim. Majątek należący do Burbów otrzymała w wianie Kazimiera Burbianka, wychodząc za mąż w 1844 roku za Cypriana Janczewskiego i w rękach Janczewskich pozostawał do II wojny światowej. Cyprian Janczewski (zm. 1853) był dawnym uczniem Adama Mickiewicza w Kownie i założycielem tajnej patriotycznej organizacji uczniowskiej „Czarnych braci“ w Krożach, za co został skazany przez władze carskie na śmierć, a po ułaskawieniu na zesłanie w głąb Rosji. W dworku z XVIII w. był portret Adama Mickiewicza pędzla Walentego Wańkowicza, który obecnie znajduje się w Muzem Narodowym w Krakowie. Urodzili się tu: Edward Janczewski-Glinka (1846-1918 Kraków), polski wybitny biolog, od 1875 profesor i 1901-02 rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności oraz Kazimierz Janczewski (1878-1959 Pruszków), ziemianin i polski działacz społeczny i gospodarczy oraz jeden z liderów mniejszości polskiej na Litwie Kowieńskiej, od 1919 roku wieloletni radny Kowna (jeden z 16 polskich radnych) i w 1925 roku przewodniczący rady miejskiej – za co został uwięziony przez władze litewskie, 1928-36 prezes Komitetu Polskiego na Litwie, w 1945 roku repatriował się do Polski.
http://www.kworum.com.pl/