Perespa, wś, pow. sokalski, 15 km. na płd.-wsch. od sądu pow. i st. kol. jarosławsko-sokalskiej w Sokalu, a 8 kim. od urzędu poczt, w Tartakowie. Na płn. i płn.-wsch. leży Spassów, na wsch. Byszów, na płd. Rozdziałów, na płd.-zach. i zach. Zubków, na płn.-zach. Tartaków. Wieś leży w dorzeczu Wisły. Wchodzi tu mały potok od płn.-zach. z Zubkowa i płynie pod nazwą Młynówki znowu do Zubkowa, gdzie przybiera nazwę Ostrowa i wpada do Białegostoku, dopływu Bugu. Wzdłuż granicy płd. płynie od wsch. na zach. drugi potok, zwany też Młynówką i wchodzi do Rozdziałowa, gdzie wpada również do Białegostoku Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru, na lew. brzegu Młynówki al. Ostrowa. Część wsi zwie się: Chatki. Na płn.-zach. od nich, nad tymże potokiem, leży dwór i część wsi: Okopy al. dwór w Okopach. Na płn.-wsch. od zabudowań wiejskich wznosi się wzgórze Perespa do 237 mt. (znak triang.). Płn.-wsch. część obszaru zajmują lasy: Brzezina i Bohaczówka. Na płd.-wsch. leżą niwy „Kurczau", młyn nad Ostrowem (208 mt.), t. z w. „młyn w łąkach od Rozdziałowa". Płd. część obszaru moczarzysta. [1]
W XVIII był to folwark Potockich z Krystynopola. W połowie stulecia wojewoda kijowski Franciszek Salezy Potocki wybudował 1,5 km od Perespy rokokowy pałacyk, służący mu jako letnia rezydencja.[6] Perespa odgrywała niegdyś pamiątkową rolę w poetyczno-tragicznym konflikcie Gertrudy Komorowskiej z możnym rodem Potockich.[8] W 1918 miał miejsce pożar po którym dwór został przebudowany przez Kraińskich na rezydencję neoklasycystyczną (wg projektu zięcia Wincentego Kraińskiego - Romana Żurowskiego, męża Karoliny).[6] Jest tu park angielski i piękna stara aleja lipowa.[8] Rezydencja zniszczona ok 1945. Pozostał park wielkości 5 ha ze służbówką[6] We wsi jest cerkiew p. w. Wzniesienia Krzyża Św. z 1878 trójdzielna, z wydłużonym babińcem i prezbiterium oraz nawą na planie kwadratu, nakryta dużą kopułą na ośmiobocznym bębnie. Podobna, lecz mniejsza kopuła wieńczy dobudowaną w końcu XIX w. zakrystię. W 1890 była tu ponadto szkoła etat. 1-klas., wiatrak i gorzelnia. Według Siarczyńskiego pisał się dom Prusinowskich h. Topor „na Perespie".[1] W 1934 właściciel i jego żona pracują wydatnie na niwie społecznej. Założono półkolonie, właściciel jest prezesem powiatowego Związku Ziemian, inicjatorem i założycielem Kółka Rolniczego i sklepu.[8]
1890 własność większa ma roli ornej 450, łąk i ogr. 166, past. 13, lasów 667 mr.; własn. ran. roli or. 856, łąk i ogr. 259, past. 125 mr. [1] W 1934 kierunek produkcji zbożowo-okopowy. Uprzemysłowienie stanowi gorzelnia i młyn motorowy. Obora fryzy, hodowla koni remontowych, w posiadaniu dwie klacze matki arabki. Dwór murowany, budynki gospodarcze wystarczające na potrzeby gospodarstwa. Majętność zatrudnia 10 ordynariuszy po 800 zł, 15 sezonowych 8.000 zł, prócz dziennych robotników. Na utrzymaniu 2 emerytów.[8]
W r. 1880 było 686 mk. w gm., 155 na obsz. dwór., między nimi 210 obrz. rz.-kat. [1] W 1888 - 3 października ktoś podpalił 4 chałupy które spaliły się wraz z całymi zapasami- Był to szereg podpaleń w okolicy.[12]
Parafia rz-kat. w Tartakowie, gr. kat. w Zubkowie. Z dawnych ksiąg metrykalnych wiadomo, że w r. 1807 była tu osobna parafia, podobnie jak i w Wolicy Komarowej. W r. 1824 jednakże połączono obie te wsie z parafią w Zubkowie. [1]
Własność 1750 ok. - Franciszek Salezy Potocki 1781 - Szczęsny Potocki sprzedaje Perespę z dobrami Adamowi Ponińskiemu[6] 1841,43 - Gustaw Hagen [10,11] 1855 - Gustaw Hagen [7] 1861 - Klementyna bar. Hagen z domu Kownacka, z. Gustawa [2] 1868 - WiśniewskiTadeusz 1895 Kraińscy kupują 1902 Wincenty Kraiński 1937 Edmund Kraiński 1939 Kraińscy
Oficjaliści Administratorzy 1885 (ok.) Adam Smereczański [4]
Mandatariusze 1808 Józef Łuczkiewicz [2] 1826 Józef Bazyli Łuczkiewicz [2]
Ekonomowie Przed 1849 Jan Ostrowski [2] 1858 Grocholski [2]
Leśnicy 1835 Teodor Korbutowski (zarządca lasów) [2] 1858 Teofil Powroźnikiewicz [2] 1862 Michał Steciuk[2] 1866 Józef Iwański [2] 1868 Stefan Bujański [2]
Pedagodzy, nauczyciele 1866 Mikołaj Sosnowski [2]
Inni
1811 - ur. Henryk Suchecki, językoznawca, prof UJ (zm. 1872 Kraków) [4] 1826 - 5 sierpnia ur. Henryk Łuczkiewicz, dr medycyny, prof. uniw. warszawskiego (zm. 6.4.1891) [5] 1847 - 7.12. - ur. Karolina von Hagen-Schwerin [Min. (błędnie przypisuje do innej Perespy)] 1924 - zm. Wincenty Kraiński [Min. (błędnie przypisuje do innej Perespy)]
10 Katarzyna Prytysowa - - córka Anna - - córka Tekla
14 Krystyna Matyaszowa - - syn Stefan - - żona Teresa - - syn Wawrzyniec - - córka Katarzyna - - córka Apolonia - matka Krystyna - brat Wawrzyniec - brat Franciszek
20 Jan Sanocki - - żona Teresa Kulczylanka - - córka Agnieszka - służący Michał - - syn Wawrzyniec - brat Michał - służący Kazimierz - brat Paweł
36 Maciej Pstrąg - Magdalena Kortczanka - syn Błażej - córka Honorata
39 Kacper Wereszczyński - Antonina Brzezowska - - syn Ignacy
40 - Wawrzyniec Woycik - Regina Maszkowska - - syn Mikołaj - - matka Teresa
41 - Stanisław Wołoszyn - Zofia Bobkowna - Jędrzej Wołoszyn - Konstancja Stępkowska - Michał Wołoszyn - Franciszka Ogryskowna - brat Stefan Wołoszyn - - syn Wawrzyniec - - córka Agnieszka - - syn Jakub -Michał - służący
43 Antoni Kaczmarski - Magdalena Woycikówna - - córka Katarzyna - - syn Maciej - - syn Kazimierz - - syn Marcin - - syn Bartłomiej - - syn Mikołaj - - córka Teresa
Bibliografia
Spis spowiadających się, Księga Chrztu parafii Tartaków, AGAD
