Kobryń, pow. grodzieński

Kobryń, m. pow. gub. grodzieńskiej, nad rz. Muchawcem i rz. Kobrynką, z błot dywińskich wypływającą, o 225 w. od Grodna, ma st. dr. żel. pińsko-żabińskiej, o 22 w. od Zabinki, o 114 w. od Pińska. R. 1878 było tu 7789 mk., tj.4405 męż., 3384kob., 2876 praw., 473 kat., 4431 izrael. 9 mah.R. 1817 było dm. 326, 4 mur., ludn.1427, 899 żyd.; 5 kościołów: 1 kat., 4 praw., 16 żydowskich; fabryk i zakładów przemysłowych 25, produkujących na summę 9,600 rs. i dających zatrudnienie 35 robotnikom; dm. mieszkalnych 1100 (mur. 18) a wszystkich budynków 1280 (mur. 180); mk. chrześcianie rolnicy, a żydzi kupcy i rzemieślnicy. Handel zbożem, solą, okowitą, drzewem i kośćmi; 6 jarmarków; 197 sklepów. Par. kościół katol. Wniebowz. N. P. M., kosztem parafian 1845 z kamienia wzniesiony. Paraf a katol. dekanatu kobryńskiego: dusz 5125 (?). Dekanat kobryński w pow. kobry ńskira ma tylko 2 parafie: Kobryń i Janów: dusz razem 6,694. W r. 1863 parafij Kobryń, Janów (Iwanowo), HoroJec, Braszewicze, Bezdzież, Zbirohi, Dywin i Krupozyce: dusz razem: 5905 było. Paraf. K. ma powierzchnię płaską z pagórkami, lasy, błota, grunt lekki żwirowaty; rzeki: Muchawiec, Mucha, Horodecznianka, Szewenka, Szewnia, Połonna, Turosa, Trościanica, Kanina (Lachnicki). Dawna to jest, pisze Baliński, osada słowiańska i dawny zamek, który wznieśli może kniaziowie od książąt wołyńskich pochodzący. Włodzimierz Wasilkowicz ks. włodzimir. sko-wołyński zapisał w r. 1286 dwoma testamentami żonie swojej Oldze Romanównie Kobryń i Horodeł z mytem. Później kniaziowie zależnie od zwierzchnictwa w. książąt Litwy tu panujący, byli już z rodu Olgierdowego, co od syna jego Włodzimierza ks. kijowskiego pochodzili. Z początku K. razem z Pińskiem w jednem ręku zostawały; zdaje się, że i za Jagiełły trwał jeszcze ród książąt kobryńskich, i nie prędzej wygasł, jak pod Zygmuntem I. Iwan Siemionowicz ks. kobryński, dzierżawca całej ziemi żmudzkiej, i żona jego Teodora, wydali przywilej w K. pisany dla cerkwi prużańskiej. Około 1497 r fundowali oni dla mnichów wschodniego obrządku w K. monastyr św. Spasa, z nadaniem dziesiątej miarki z młyna na Kobrynce, a dziesiątej kopy ze wszelkiego zboża z zamku, i 16 miednic miodu, oraz dwóch karczem w mieście. Na początku wieku XVI zgaśli oboje księstwo, nie zostawiając, jak się zdaje, potomstwa, i w cerkwi pomienionego klasztoru zostali pogrzebani, a Zygmunt 1, jak wiele innych dzielnic książęcych w Litwie, zjednoczył księstwo kobryńskie z państwem swojem, wcieliwszy ten kraik pod nazwaniem powiatu do wtwa podlaskiego; dopiero zaś 1569 roku, przy utworzeniu nowego wtwa, zaczął K. należeć do Brześcia. Zygmunt I nadał jednak to miasto w dożywocie Wacł. Kostewiczowi marszałkowi, a 1519 r. zastrzegł: że po jego zgonie zamek z ekonomią obejmie królowa Bona. Już wtedy znajdował się tu kościół rzym. kat. pod wezwaniem św. Hieronima ze szpitalem, ponieważ ów donataryusz Kostewicz, czyli raczej Kościewicz, fundował pi zy nim altaryą śi Anny. Około 1549 roku objęła Bona bogate starostwo kobryńskie, i używała dochodów jego aż do wyjazdu swego do Włoch 1556 r, W aktach miejskich znajduje się list jej dany w Grodnie 20 grudnia 1552 r. do starosty kobryńskiego Stan. Chwalczewskiego, z rozkazaniem: aby zasłużonemu przy dworze jej złotnikowi, Piotrowi Neapolitańczykowi, wyznaczył dostatni na budowanie domu i zagrodzenie i ogrodu, gdzieby mógł swobodnie zajmować się swojem rzemiosłem. Włoch ten !i następcy jego uwolnieni zostali od wszelkich podatków miejskich i zamkowych; starosta wyznaczył mu plac nad Kobrynką, xsa rozkaz zaś królowej dom dla niego przez włościan ekonomii został zbudowany. Zapewne po wyjeździe Bony, zaczął Kobryń z całą majętnością należeć do stołu królewskiego. R. 1563 Dymitr Sapieha, zesłany od Zyg. Augusta, dopełnił lustracyi ekonomii. Z niej widać, że miasto posiadało 130 włók ziemi, z których 78 były podległe opłacie czynszu, z każdej po gr. 30, a za tłoki po gr. 12; włók zaś 22 było zupełnie wolnych od wszelkich opłat i powinności, t. j. na urząd zamkowy włók 3, ihumena 2, dyakonów cerkwi Spaskiej 2, na trzy cerkwie: Przeczystej, Piotrowską i św. Mikołaja włók 6, na wójtostwo 1, na puszkarstwo 1, na mularstwo 1, kowalstwo 1, rybołóstwo 2, i t. d. Ostatnie zaś włók 30 policzone są miastu, jako naddatek, dla błot i nieużytków, bez żadnej opłaty. Ulice miasta były następne: Ozarnawczycka, Rateńska, Piń ska, przy której 28 placów, jako należące do plebanii, wolne od wszelkiej opłaty; Błocka nad Kobrynką, Ostromęcka i Brzeska, obie za Muchawcem. Oprócz czterech cerkwi ruskich, wymieniony w lustracyi kościół parafialny katolicki przy ul. Pińskiej. Zamek był drewniany i mocno nadrujnowany. Inwentarz r. 1597 taki jego podaje opis: składał się z dwóch zamków: górnego i dolnego; każdy z nich otoczony był wałami i wieżami, do których prowadziły bramy z mostami zwodzonemi. Uzbro jenie całej warowni liche, zaledwo około 20 dział i moździerzó^ było i tyleż rusznic, a kul żelaznych i kamiennych po 3 kopy; dozorcą tego rynsztunku wojennego był puszkarz, mający także obowiązek robienia corocznie po kilka rusznic. Po zgonie Stefana Batorego ekonomia oddana została przez stany królestwa w oprawie królowej Annie Jagielonce, pozostałej po nim wdowie. Ona to, troskliwa o pomyślność tego wszystkiego co ją otaczało, przybywszy 1589 r. do Kobrynia, wyzwoliła miasto z pod praw ziemskich i obdarzyła je przywilejem 5 stycznia, zapewniającym swobody municypalne prawa magdeburskiego; zyskał oraz Kobryń wolny wręb do puszczy na opał i budowę, mianowicie ratusza, jarmarki na Narodzenie P. Maryi i na Trzy króle, targi co poniedziałek, a w dodatku za herb: wizerunek św. Anny; szlachta, posiadająca domy, prawu miejskiemu miała odtąd ulegać; Żydzi zaś co do korzyści handlowych równy udział z ohrześciańskiemi mieszczany otrzymali. O nich jednak Zygmunt III, potwierdzając przywilej t. r., zupełnie zamilczał. Śmierć Anny Jagielonki przeniosła posiadanie ekonomii w oprawie do królowej Konstancyi żony Zygmunta III. Rewizya tych dóbr, r. 1618 dokonana, okazuje: że przywilej od poprzedniczki nadany, niewiele jeszcze na dobry byt1 i porządek wpłynął; wszakże dochód z sarn ego miasta był znaczny, bo 788 kop lit. przenosił. R. 1626 pamiętny jest dla Kobrynia odprawianiem synodu 6 września przoz duchowieństwo unickie pod przewodnictwem metropolity Józefa Welamina Rudzkiego. Składali to zgromadzenie biskupi: Joachim włodzimierski i brzeski, Jeremiasz ostrogski i łucki, Grzegórz piński i i turowaki, Leon smoleński i czernichowski, Atanazy przemyski i samborski, oraz Antoni arcybiskup połocki. Na tym synodzie, którego ustawy potwierdził r. 1629 papież Urban VII, postanowiono ze składok duchowieństwa założyć seminaryum dla księży wyznania greckiego w metropolii kijowskiej. Zatrzymał się tu Jan Kazimierz 1653 r. czas niejakiś przy końcu lutego, jadąc z Grodna, a we dwa lata potem Szwedzi zrabowali i spalili miasto. R. 1662 usadowiło się pod Kobryniem wojsko litewskie, które się pol marszałkiem Żeromskim skonfederowało z powodu niewypłaconego mu żołdu, i pomimo wysłanych do siebie komisyj, dopóty w związku trwało, aż póki król nie uczynił z niern pewnego układu. Upadek miasta tak był wielki, że oprócz Jana Kazimierza, następnie po nim Jan III r. 1689 uwolnił mieszczan od poczty W. Ks. Lit., ratusz zaś, jako zupełnie zrujnowany, od wszelkich podatków i egzakcyj. August II, potwierdzając dawne przywileje 1701 r. też same swobody mieszkańcom jego na dłuższy czas zapewnił. Pomimo tego, tak dalece upadł Kobryń i zupełnie przyszedł do ubóstwa, że nie można było znaleźć między mieszczanami zdolnych osób do piastowania urzędów podług praw magdeburskich. W aktach magistratu znajduje się pod 25 czerwca 1710 r. zapisane postanowienie: iż kiedy będą zasiadali na sądy każdej środy i piątku, według zwyczaju i praw postanowionych, powinni trzeźwo zasiadać wszyscy, wódki nie pijąc, pod winą kop. dwóch na JP. wójta i w turmie siedzeniem dni trzy. R. 1706 pojmawszy Szwedzi 3 burmistrzów, zagrozili: że nictylko ich na gardło skarżą, ale miasto z kośoiołami i cerkwiami ogniem zniszczą, jeżeli nałożonej kontrybucyi nie wypłacą; zebrana 13 ozerwca cała gromada miejska, postanowiła wybrać po tynfie od każdej głowy obojej płci z mieszczan, a po 2 tynfy od postronnych. Do uzupełnienia klęsk spadłych na Kobryń, powietrze morowe 1711 r. znaczną część ludności wygubiło, a pożar t. r. przypadły, większą połowę domów w popiół obrócił. Takim sposobem do ostatniego upadku przyprowadzone miasto, postradało wreszcie r. 1766 w skutek ustawy sejmowej, prawo magdeburskie, raz nazawsze będąc przyłączonem do dóbr stołowych ekonomii brzeskiej. Z rozporządzenia podskarbiego N, L. Antoniego Tyzenhauza, za10605 rs.; miedzi 8 z produk. 2344. Okręgi: Chodosy, Dywin, Antopol, Drohiczyn, Janów; gmin 31. Roku 1857 powiat miał 26 gmin wiejskich; 340 wsi, 25374 włościan-mężczyzn, 302 obyw. ziem. Miał 5 dekanatów prawosł.: kobryński, antopolski, janowski, czarnawczycki, bezdzieski; parafij 64, dusz 81,699. Dekanat kobryński miał parafij 15, wiernych 16,358. Miejscowość wogóle nizka i płaska; gleba szczególniej w południowo-wschodniej części powiatu urodzajna. Gospodarstwo z małemi wyjątkami rutyniczne 3-polowe, dające jednak pomyślne rezultaty. Przemysł w samym Ifobryniu żaden, przemaga zduństwo, szewctwo i garbarstwo, wyroby tanie lecz złe. Handel ogranicza się do wyzyskiwania na zbożu i systematycznego tępienia lasów, która to spekulacya sowicie opłaca się handlarzom; zamożnością i przedsiębierstwem odznaczają się Żydzi antopolacy. Życie społeczne zawarte w kółkach domowych; pracy dużo, oszczędność średnia; u większości ziemian dobrobyt widoczny, a przynajmniej możebny; mniejszość, w braku silnej woli i chęci do pracy, własność ziemską wydzierżawia, gotując sobie pewną ruinę. Spora ilość domów, w czasach przejściowych reformy, padła ofiarą lichwy. Ludność oświeceńszą stanowi stan szlachecki, rodów historycznych i fortun kolosalnych niema, ziemianie zaś średniej zamożności na jednej lub kilku wsiach przeważają, dzierżąo takowe w spadku lub w dorobku. Oświata w powiecie niemożebna; oprócz 2-kłasowej szkółki powiatowej i tak zwanych szkół ludowych elementarnych, żadnych zakładów niema. W gimnazyach pogranicznych królestwa przewaga tutejszej młodzieży. Posiłek umysłowy powszechnie czerpany z Warszawy, belletrystyka i illustracye przeważają. Włościanie pracowici lecz bez oświaty. Założono r. 1768 pod samym Kobryniem folwark zwany Gubernią, dokąd się przeniósł zarząd klucza kobryńskiego; i od tego czasu nastąpiło zupełne zamku dawnego opuszczenie; powstała zaś nowa ulica Guberniańska do Gubernii wiodąca (Klucz kobryński, zawierający dusz męzkich 6,922, darowany został przez ces. Katarzynę 1795 r., feldmarsz. Suworow, z wyjątkiem miasta, które, na przedstawienie jenerałguber. Litwy ks. Repnina, obrócone zostało na miasto powiatowe gubernii grodzieńskiej. Jednakże 1796 r. zamek z obszernem podzamczem oddano na własność ks. Suworowa, który kazał go zupełnie rozebrać, sam zaś mieszkał w Gubernii, dopóki nie został wezwany od cesarza Pawła do Petersburga. Syn feldmarszałka Arkadyusz rozprzedał częściami różnym osobom ogromne dobra kobryńskie). Udając się Stan. August na sejm grodzieński 1784 r„ przybył tu 3 września. Przed miastem spotykali króla Imci mieszczanie, dalej Żydzi, których rabin dziwacką mową swoją mocno N. Pana zabawił. Ofiarowali oni głowę cukru, niebieską materyą otoczoną bitemi ze srebra i pozłacanemi literami, słowa jakieś hebrajskie wyrażającemi. R. 1812 w lipcu Lambert pobił pod K. Francuzów (Sasów). Pow. kobryński zajmuje 46453 w. kw.; mk. 118599; kat. 2808 (?), praw. 100893, żyd. 12389, prot. 99; posiada kościołów kat. i kaplic 3, praw. 84, żydów. 23, protest. 1; fabryk i zakładów przemysłowych 43 produkujących na summę 167,618 iubli. Powiat dzieli się na 5 okręgów administracyjnych: 1 okrąg posiada gminy: pruskowską, rzyczniańską, zbirohowską, seohnowierską, strzygowską, kozicką, podlaską, zaleską; 2 okrąg: dywińską mokrzańską, wierzholeską, błocką, oziacką; 3 okrąg: antopolską, wołowelaką, imienińską, eielowską, słowską, horodecką; 4 okrąg: drohiczyńską, chomską, bezdzieską, opolską, braBzowierską, osowiocką; 5 okrąg: janowską, worocewicką, odryżyńską, motolską, drużyłowiecką, osowniecką. Prócz tego dzieli się na parafie katolickie 2: kobryńską i janowską; stacye pocztowe: kobryńską, drohiczyńska, chomska, janowska, horodecką, piotrowicka; miasteczek oprócz Kobrynia: Dy win, Horodec, Antopol, Drohiczyn, Chomsk, Motol, Iwanowo (po polsku Janowo). Położenie nizkie, mokre 1/4 zasiana, reszta łąki, lasów 1/4 całej przestrzeni. Przez większą część powiatu przepływa Muchawiec, a dalej przechodzi w kanał dnieprowsko-buski, i idzie wzdłuż dopóki nie połączy się z Prypecią w powiecie pińskim. Na 425417 dzies., rozl. jest 26061 iząiowej, 72809 lasów. Fabryk wódki 11 z prod. 127775 rs.; browar 1 z prod. 1400 rs,; oleju 8 z prod. 6841 rs.; skór 9 z prod. 10859} Szkła 1 z prod. 1000; cegielń 5 z prod.
[SGKP]