Koło, pow. kolski

Koło, miasto powiatowe gub. kaliskiej, nad rz. Wartą, pod 52° 10' 9szer. i 36° 19'7 dług. geogr.; odl. 69 w. od Kalisza, 52 w. od Kutna. 164 w. od Warszawy. Połączone drogami bitemi z Kaliszem, Kutnera, Koninem] i Słupcą. Posiada kościół par. murowany, dom modlitwy ewang., 2 mur. bożnice, dom schronienia dla 11 starców i kalek, szkołę początkową, zjazd sędziów pokoju okr. II gub. kaliskiej i sąd pokoju okr. I, urząd powiatowy, urząd miejski, zarząd leśnictwa rząd., czytelnię publiczną, st. telegr., st. poczt. Z zakładów przemysłowych najważniejsze są 3 fabryki fajansu, z których jedna zatrudniała 82 roboto, i produkowała za 50000 rs., 2ga 67 robotn. i 37100 rs., 3cia 16 robotn. i 24400 rs., a prócz tego fabryki tasiemek, cykoryi, browar, młyn wodny z foluszem i kilkanaście wiatraków. W 1806 r. było tu 2500 mk. ("800 żyd.); w 1827 r. 286 dm„ 2904 mk., w 1862 4832 stałej ludności (2478 żyd.), 76 dm. mur. i 329 drewn.; obecnie jest 456 dm. (128 mur.) i 6846 mk. Nazwa Koła po' chodzi zapewne stąd, iż, jak w czasach historycznych, tak i w odległej przeddziejowej epoce, stanowiło miejsce zbierania się zgromadzeń publicznych, czyli tak zwanych „kół". Obronne i centralne położenie tego punktu nad spławną rzeką, największą w całej prowincyi, w miejscu gdzie przyjąwszy kilka obfitych dopływów zwraca się ku zachodowi, nadawało mu w dawnych wiekach większe niż dziś znaczenie. Pierwotna osada, dzisiejsze stare miasto, wieściła się, podobnie jak Kalisz pierwotny, w błotnej, niedostępnej nizinie, opasanej dokoła przez odnogę Warty. Nazwy okolicznych wsi i osad: Babia góra, Kościelec, Skobielice, Daniszewo, Ladorudź, Chełmno, Grodno, świadczą, iż dolina Warty, tak rozległa i błotnista w okolicy Koła, była zaludnioną w odległych wiekach, a samo K. było politycznem i handlowem ogniskiem okolicy. Rzecz naturalna, iż takie terytoryum było własnością książęcą. Istniała tu już zapewne dość ludna osada, gdy w 1362 Kazimierz W. dał Janowi Henrykowi wójtowi z Warty przywilej na założenie msta na prawie magdeburskiem, a Henryk został dożywotnim wójtem za opłatą jednorazową 60 grzywien groszy praskich. Prócz K. król ustąpił mu pobliskie wsie: Blizną i Nagórną. Msto zostało otoczone murem, a po za jego obrębem, śród mokradeł nad Wartą, wzniesiono na usypanem wzgórzu zamek obronny. Było to zapewne miejsce, w którem się odbywały „koła" i istniał dawny gród. Dziś z zamku tego przechowały się tylko zwaliska zewnętrznych murów; są one z cegły na fundamentach z kamieni. Staraniem tegoż wójta Henryka stanął w 1390 r. ratusz dotąd istniejący i mieszczący w sobie magist.at miejski, lecz przez liczne przebudowania zmieniony; jedna tylko wieża, z boku stojąca, nosi cechę starożytności. Jednocześnie z ratuszem rozpoczęto ze składek budowę kościoła, który, ukończony w 1405 r., poświęcony został pod wezw. św. Krzyża. Jest to budowla w stylu przypominającym krzyżackie ostrołukowe świątynie, z cegły nieotynkowanej, wysoka o zębatych szczytach, bez sklepień, z sufitem pokrytym starożytnemi malowidłami. Presbiteryum zwraca uwagę kunsztowną robotą mularską i oryginalnym układem ścian. Starożytna ambona drewniana, niezwykłego kształtu, sięga pewno założenia kościoła. Jeden tylko grobowiec dawniejszy się dochował, lecz zatarty napis skutkiem umieszczenia w posadzce, nie pozwala wskazać do kogo należy i z jakiego czasu pochodzi. W1456 r. Jan Hincza z Rogowa, starosta kolski, kasztelan sandomierski, zbudował tu kościół i klasztor ks. bernardynów, odbudowany z gruntu w 1773 r. Wzrostowi miasta sprzyjały coraz częstsze i liczniejsze szlachty zebrania publiczne, w których często uczestniczą królowie, a zwykle bierze udział szlachta wielkopolska. Tu na walnej naradzie w 1433 r. Władysław Jagiełło przeprowadził uchwałę wojny z krzyżakami. Za Kazimierza Jagiełończyka odbywają się tu częste zjazdy szlachty, zwoływane przez króla dla uzyskania od szlachty wielkopolskiej funduszów na koszta wojenne. W XVI i XVII w. odbywają się tu kilkakrotnie walne zjazdy panów i szlachty wielkopols.: w 1572 r. po śmierci Zygmunta dla powzięcia uohwał co do urządzenia władzy rządowej i sądów na , czas bęzkrólewia; w 1590 zjazd bezprawnie zwołany przez prymasa Karnkowskiego, w celu obalenia potęgi Zamojskiego Jana, jako hetmana i kierownika spraw publicznych; w 1607 r. zjazd za podnietą Zygmunta Grudzińskiego wojew. rawskiego dla poparcia rokoszu Zebrzydowskiego; w 1655 r. Karol Gustaw stanął tu obozem ze swem wojskiem w sąsiednich wsiach i przyjmował tu Krzysztofa Przyjemskiego, posła Jana Kazimierza przybyłego dla traktowania o pokój. W 1702 zjazd szlachty wielkopolskiej dla zawarcia konfederacyi na obronę wiary i króla przeciw Karolowi XII. Tu wreszcie stale odbywały się sejmiki jeneralne województw wielkopolskich i popisy pospolitego ruszenia. Nic dziwnego, iż przy takich warunkach miasto wzrastało w ludność i zamożność i na początku XVI w. miało już bardzo liczno cechy rzemieślnicze: Zygmunt I potwierdza w 1513 r. dawniejsze już przywileje sukiennikom, siodlarzom, kowalom, nożownikom, ślusarzom, pasamonikom i zdunom, a w 1516 r. krawcom, piwowarom i wielu innym. Cechy: krawiecki, szewcki, garbarski posiadają przywileje Zygmunta Augusta z 1552 r. Podczas utarczki pod K. d. 5 maja 1863 r. most na Warcie spalono. Opis i widok K. podał H. Struve: Kłosy, t. XIX, 310. Par. K. dek. kolski: 3680 dusz. Leśnictwo rządowe K. ma dwie straże: Gąsiorów i Smardzew. Dobra rządowe Koło al. Dąbrowice składały się w 1852 r. według Tow. Kred. Ziem z folw. Dąbrowice z powierzchnią mr. 191, wójtostwa Kiejszów mr. 40, folw. Marulew mr. 94, wójtostwa Ossowie gruntu mr. 52, folw. Trzęśniew mr. 143, folw. Wakowy mr. 73, osady leśnej Bugaj mr. 100, lasu mr. 4526; w ogóle ekonomia Koło miała powierzchni gruntów rząd, mr. 5115; włościan.: wieś, Dąbrowice gruntu mr. 565, wieś, Trzęśniewo gr. mr. 704, wieś, Wakowy gr. mr. 390, wieś, Gąsiorowo gr. mr. 1140, wieś, Dzierżawy gr. mr. 689, wieś, Podlesie gr. mr. 493, wieś, Osiek Wielki gr. mr. 1573, wieś, Kiejszów gr. mr. 603, wieś, Maleniec gr. mr. 448, wieś, Oseowie gr. mr. 302, wieś, Marulewo gr. mr. 189, wieś, Blizna Probostwo gr. mr. 32; wieś, Nagórna niewykazana rozległość; msto K. niewykazana rozległość. Majorat K. al. Kościelec (ob.), nadany gener. jazdy Kreutzowi. Niegrodowe starostwo kolskie w wdztwie kaliskiem, pow. konińskim, podług lustracyi z r. 1661 obejmowało: dwa msta Koło i Brdów, oraz wsie: Blizny, Górne, Eadolne, Kościelec, Gąsiorowo, Trześnio wo, Osieko, Ruchenno, Czołowo, Podlesie, Wakowy, Dąbrowica, Białkowo, Ostrowo, G-ostowo, Dzierawy, Mniszek, Zawada, Bylicki, Rypiagóra, Ossowie, Dębna i Kiejstra. W czasie pierwszej wojny szwedzkiej nader zniszczone było to sstwo. W r. 1771 posiadał je Rąfał Grurowaki, kasztelan przemyski, wraz z żoną Ludwiką z Tworzyńskich, którzy opłacali z niego kwarty złp. 1877 gr. 5, a hyberny złp. 1820 gr. 10. Na sejmie warszawskim z r. 1773 stany rzpltej nadały toż sstwo w 50letnie posiadanie emfiteutyczne temuż Gurowskiemu. Na sejmie zaś r. 1776 upoważniono tegoż kasztelana do nadawania opuszczonych wójtostw i sołectw w temże sstwie, w wieczyste posiadanie emfiteutyczne, za zniesieniem się z komisyą skarbu koronnego. Pow. kolski gubernii kaliskiej utworzony został w 1867 r. z 7miu gmin dawnego konińskiego, 5ciu gmin łęczyckiego i 2ch gmin pow. włocławskiego; ma 23.43 mil kwadr, obszaru i graniczy od północy z pow. nieszawskim i włocławskim, od wschodu z włocławskim, kutnowskim i łęczyckim, od połdn. z tureckim, od zach. z konińskim i w małej części ze słupeckim. Północna połowa powiatu przedstawia wyżynę wzniesioną średnio od 350 do 430 stóp, zwłaszcza czworokąt między Kołem, Kłodawą, Babiakiem, Izbicą wznosi się średnio 400 do 430. W zagłębieniach tej wyżyny mieszczą się liczne dziś drobnych dość rozmiarów jeziora i mokre wąskie doliny, stanowiące dno wyschłych dawniejszych jezior. Obecne jeziora są tylko szczątkami wielkich i licznych wodozbiorów, jakie pokrywały ten obszar, tworząc obszerną sieć wodnych dróg, dzięki którym strony te wcześnie bardzo zostały zaludnione. Wycięcie lasów, kultura rolna obniżyły poziom wód. Jezioro Br do w akie zostawiło ślad swych poprzednich granic w rozległych mokradłach, ciągnących się kilka wiorst ku północy. Lubstowskie jezioro stanowiło jedno z ogniw bezpośredniego połączenia Gopła z Wartą. Pas ciągnący się na lewo od drogi łączącej Koło z Sompolnem przedstawiał jeszcze w historycznych zapewne czasach archipelag wysp oblanych przez jezioro, tworzące w porze przyboru wiosennego wyborną komunikacyą wodną, a zamieniające się w lecie na oddzielne zbiorniki wodne, połączone przez błotniste niziny, śród których na wyniosłych wyspach i kępach rozsiadły się wsie i osady. W południowej połowie część zachodnia między Dąbrowicami, Kościelcem, Władysławowem (pow. koniński) a Brudzewem, przedstawia lesistą wzgórkowatą wyniosłość, sięgającą 500 przeszło stóp, podczas gdy przyległa dolina Warty ma tylko 280 do 300 stóp w okolicy Koła. Wschodnia większa część południowej połowy powiatu, przedstawia równinę ze średniem wzniesieniem 400 stóp, pozbawioną jezior i błotnych dolin. Rzeką główną powiatu jest Warta, tworząca szeroką podmokłą dolinę, pokrytą wybornymi łąkami. Wszedłszy w granice powiatu pod Kozubowem, podąża prosto w kierunku półn.-zach. pod K. i tu zwraca się ku zachodowi, utworzywszy rozległą błotną nizinę w okolicy K. Ten obszar mokry ma do 12 wiorst w kierunku od płdfl. ku płn., a do 7 wiorst szerokości od zach. ku wschód. Powstał on skutkiem zbiegu dolin kilku większych rzek, wpadających w tym punkcie do Warty, jak: Ner pod Rzuchowem i Dobrowem (dwiema'odnogami), Rgilówka (w pobliżu Slcobielic), Wiercica pod Ochlein i kilka pomniejszych. Jeziora skupiły się głównie w półn. części między Sompolnem, Izbicą, Babiakiem i Brdowem; zajmują one w ogóle 0,36 mili kw. obszaru, a zatem około 18 wiorst kw. Prócz wymienionych już: Brdowskiego i Lubstowskiego, główniejsze są: Mąkolskie z dwoma przyległemi między Sompolnem a Babiakiem, Długie i Modzerowskie, równoległe z Brdowskiem na wschód od Brdowa, Komorowskie na płdn.-wsch. od Izbicy i kilka pomniejszych. Obfitość wód zmniejszać się musi ciągle w skutek szybkiego wyniszczenia lasów, których ogólny obszar nie dochodzi 20000 mórg; w tem jest 12525 mr. lasów prywatnych urządzonych, 4785 mr. lasów nieurządzonych, 2038 mr. obsianych po wycięciu, 2329 mr. niezadrzewionych, 1034 mr. oddanych za serwituty włościanom, 46 mr. włościańskich i 25 mr. do mieszczan należących. Gleba ziemi żyzna i zbogacona przez wielowiekową kulturę, obfitość łąk nadrzecznych sprzyjają pomyślnemu rozwojowi rolnictwa. Pszenica gra tu poważną rolę w produkcyi rolnej. W latach 1870 do 1880 wysiewano jej średnio do 10000 czetw. a zbierano przeszło 60000, żyta zaś wysiewano 18000, a zbierano około 100000 czet. Rozwojowi przemysłu przeszkadza brak dróg komunikacyjnych i brak większych miast. Odległość K. od linii drogi waraz.-bydg. wynosi 40 w.; rzeka Warta nie oddaje wielkich usług z powodu nieuregulowania koryta i utrudnionej żeglugi. Stosunkowo do obszaru i zaludnienia powiatu drogi bite przerzynają go bardzo ubogą siecią i nie zapewniają komunikacyi ze wszystkiemi sąsiedniemi powiatami. K. łączy się tylko z linią dr. żel. warsz,-bydg. w Kutnie, z Kaliszem i Słupcą (na granicy od Prus) drogami bitymi, w inne strony prowadzą tylko drogi powiatowe z ciągłymi przerwami i w małej ilości istniejące. W 1877 r. istniało tu 291 fabryk (przeważnie młyny i wiatraki,), zajmujących 850 robotn. i produkujących za 584450 rs. Ludność pow. wynosiła w 1867 r. 71694. Pod względem kościelnym pow. kolski stanowi dekanat dzielący się na 19 parafij: Białków, Błenna, Brdów, Brudzew, Dęby szlacheckie, Dobrów, Janiszew, Izbica, Koło, Kościelec, Lubotyń, Lubstów, Lubstówek, Mąkolno, Modzerowo, Osiek Wielki, Sompolno, Wąsosze, Wrząca Wielka. Pod względem sądowym na jeden okrąg sądu pokoju, do którego należy msto K. i Dąbie i na 6 okr. sądów gmin.: Babiak, Kłodawa, Kościelec, Sompolno, Czołowo i Chełmno, należących do II okręgu zjazdu sędziów pokoju w K. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 14 gmin: Brudzew, Budzisław kolski, Chełmno, Czołowo, Drzewce, Izbica, Karszew, Kłodawa, Kościelec, Kośmin, Krzykosy, Lubotyń, Piotrkowice, Sompolno; ogółem wsi 470.

[SGKP]