Nierzeja świeża

Nierzeja świeża al. Fryska, niem. Frische Nehrung, dok. Neringia, Nerigia, Nery a, Nerge. Neriga (ob. Sł. geogr., t. II, str. 530 i t. VI pod wyrazem Mierzeja). Tu dodajemy dla uzupełnienia jeszcze inne szczegóły. Toeppen przypuszcza, że Witland anglo-saxońskiego kapitana /Wulfstana (z 990 r.) jest właśnie Nierzeją Świeżą (ob. Script rer. Pruss., I, str. 733 i Neumann w Preus. Prov. BI., 1854, II, str. 323.). Co do nazwy to zamiast Mierzeja trzeba pisać Nierzeja, gdyż wyraz ten pochodzi od nierzchnąć się, we wielkopolskiem ikrzyć się; jest to prowincyonalizm pomorski, gdzie indziej nieznany. Lecz ta nazwa pomorska jest bardzo stosowna, bo ryby w czasie ikrzenia wychodzą na wierzch wody. W mowie Pomorzan przechował się oprócz tego jeszcze wyraz nierzch, tyle co wierzch czyli powierzchnia. Nierzeja znaczy więc tyle, co skrawek lądu, który się wynurzył z pod wody (ob. Kujot, Opactwo pelplińskie, str. 69). Neumann (Prouss., Prov. BI., 1854, II, str. 376) wywodzi tę nazwę z litewskiego nerti, po pol. nurzyć, zanurzać (porów, także: Pamiętnik fizyograficzny, t. III, str. 506). Niemieckie wywody od Neerland, zamiast Nie derland, albo „Naehren" żywić, nie dadzą się uzasadnić, oo nawet niemieccy autorowie przyznawają (ob. Brandstaeter: „Land und Leute des Landkreises Danzig", 1879, str. 213). Więc już ta okoliczność, że źródłosłowu nazwy szukać należy w na,rzeczu słowiańskiem, dowodzi, iż tu pierwotnie mieszkali Słowianie. Ale mamy na to i inne dano, z których prócz tego wynika, że Nierzeja należała już w XIII w. do książąt pomorskich. W 1235 r. bowiem nadaje Sambor I cystersom oliwskim rybołóstwo w zatoce świeżej (ob. Toeppen „Hist. comp. Geogr.", str. 47). Około r. 1220—27 opuszcza Świętopełk kupcom z Lubeki niektóre cła prawem wybrzeżnem przepisane, mianowicie na Nierzei aż do Lipy (niem. Liep), „in Nereo damus eandem libertatero a portu usque ad tiliam arborem" (ob. Pom. Urk. B. von Perlbach, str. 30). R. 1292 nadaje książę pomorski Mestwin cystersom w Pelplinie na Świeżej Nierzei „in Nergia" wieś Wojces, t. j. Wązkie, po niem. Engewater, między Dziwięćsosnami („zevantzosna") i Orłem. Wreszcie jeszcze dziś istnieje na Nierzei wś Polsk al. Narmeln, gdzie według podania jakiś pogański książę Swaino miał swój zamek, który r. 1264 Krzyżacy zniszczyli. Kształt N. Świeżej nawet w historycznym już czasie znacznie się zmienił. Sięgała ona dawniej daleko na wschód po za dzisiejszą piławską oieśninę (Pillauer Tief) aż do cieśniny pod Lochstaedt, która dopiero między r. 1311—1395 się zamuliła. Dzisiejsza ciaśnina piławska powstała dopiero roku 1510; także wś Kamstigall, którą Gdańszczanie epalili r. 1455 (ob. Script, rer. Pruss., IV, str. 516), leżała jaszcze na Świeżej Nierzei. Istniała jeszcze naprzeciw Balgi cieśnina baldzka, ale i ta z czasem się zapiaszczyła. Trzeba jednak wiedzieć, że do tyoh zmian przyczyniała się i ręka ludzka. Rywalizujący z Królewcem Gdańszczanie nieraz umyślnie w tych cieśninach zatapiali okręty, by spowodować zamulenie otworów. Brandstaeter sądzi słusznie, że przed wiekami Nierzeja składała się tylko z kilku wysp okrągłych, które z czasem, wskutek nanoszonego przez Wisłę namułu, zlałysię w ten wązki półwysep. Wiadomość, że powstała dopiero r. 1J 90 pośród długiej i okropnej burzy, którą poprzedził 12 lat trwający wiatr północny, nie jest niczem potwierdzona (ob. Script rer. Prus., IV, 516 i 606.). Osady tutejsze leżą prawie wszystkie nad brzegiem ku zatoce zwróconym, a to z tej przyczyny, że morze nanasza tylko piasek, podczas kiedy Wisła i inne rzeki osadzają tu żyzną ziemię. Ów piasek morski tworzy nad brzegiem całe ławy, które często zmieniają swe stanowisko i wzrastają z roku na rok, zasypując pola, lasy i wioski (ob, Brandstaeter 1. c., str. 215); dochodzą często do stu stóp wysokości. Z togo powodu wyznaczyło r. 1767 gdańskie towarzystwo naturalistów nagrodę za najlepsze rozwiązanie zadania, jakby zapobiedz dalszemu ich wzrastaniu. Radca Sjoeren Bjoern polecał siać wydmuchrzycę piaskową (Elymus arenarius); później użyto także trzciny piaskowej (Amophilaarenaria) i turzycy (Carex arenaria). Praca ta została uwieńczoną pożądanym skutkiem. Kazimierz Jagiellończyk nadal Świeżą Nierzeję Gdańszczanom, ale polowanie w lasach królowie polscy wyraźnie sobie zastrzegali. Ze zwierzyny trafiają się tu głównie zające i prócz tego dzikie ptastwo. Dawniejsze rozległe lasy ucierpiały wiele przez orkan r. 1497 („di«Nerung, tak głosi kronika gdańska, Bchlug das wasser das meiste theil zu und. wehete manch tausent beume mit wortzeln umb darinnen", ob. Script, rer. Prus, V, 447). Jak dawniej tak i dziś kwitnie tu rybołóstwo, które jest także wydzierżawione; ryby wywożą latem w beczkach wodą napełnionych do Gdańska, zimą zaś przeprawiają się rybacy na łyżwach przez zatokę, ciągnąc za sobą lekkie czółna z rybami, często do Tolkmicka, ztąd jadą najętomi podwodami na targ do Elbląga, wieczorem zaś wracają na Gdańsk do domu. Ale i rolnictwem i hodowlą bydła trudnią się tu mieszkańcy. Ich dyalekt jest dolno-niemiecki, z szeroką wymową, tak że i Niemcy ich nie łatwo rozumieją. Skróconych imion u nich bardzo wielo. Mieszkańcy tutejsi są prawie wyłącznie ewang. wyznania; część ich, to jest menonici, przybyli tu z Holandyi około r, 1567, gdy tam rządził książę Alba. Lud jest tu silny,wysokiego wzrostu. Rozróżniają gburów, zagrodników, chałupników i robotników. Domy są powiększej części budowane w szach ulec, aby wrazie wylewów tem prędzej wyschły; zazwyczaj są ozdobione altaną. Sołtysi noszą dla odznaki, oprócz opaski u rękawa, laskę bukową z biało-czarnym kutasem i gałką z nowego srebra, na której jest wyryta nazwa wsi. Na N. istnieją dziś następne osady: Bodenwinkel, w samym kącie zatoki Świeżej, należy do Gdańska, w 1868 roku było tu 631 mk. i to 616 ew., 1 kat., 14 żydów, 52 dm., 147'79 mr. Abszaru; Vogelsang (ob.); Neue Welt, wyb.; Schottland; Przebrno (ob.). Dalej na wschód leży osada rybacka Schalłmehl, potem wś Langhacken, w jej pobliżu góra Blocksberg; Lipa (ob.) i Kalilberg (ob.) mają kąpiele morskie. Nieco dalej znajdowała się aż do r. 1824 zasypana już wś Schmeergrube na półtiocnem wybrzeżu, gdzie też dawniej aż do r. 1200 miała być cieśnina. Potem spotykamy wś Voeglers, a za nią wś 'kościelną Neukrug, filią do Przebrną. Na północ spostrzegamy Frombork z pięknym tumem; na lewo zarysowuje się Brunsberg, dalej Balga na półnoony wschód a tuż pod horyzontem wybrzeże sambijskie. Kościół tutejszy stał dawniej pod wsią Polsk, ale został tam zasypany; r. 1743 odnowiono go, ale już r. 1825 spotkał go ten sam los, wtedy wystawiono go na dzisiejszem miejscu. Ostatnią do po w. gdańskiego nalożącą osadą jest wś Polsk al. Narmeln. Za wsią rozpoczyna się już pow. fiszhuski. Na tej przestrzeni są tylko 3 miejscowości: Alttief, Neutief i Moewenhaken (leśu.). Nadmieniamy jeszcze, że już za czasów Mestwina nazywano całą przestrzeń nizin wzdłuż morza także Nierzoją. Niemiecką nazwę Frisohe Nehrung wywodzi Daniel od rzeczki Frischin
[SGKP]