Teofilpol al Teofipol, w do kura. Kamień al. Kamień Czowhański, Czolański, Czołhański, później Czołhan al Czuwhan, mko nad rz. Połtwą, dopł. Horynia, pow, starokonstantynowski, okr, pol i gm. Teofilpol, o 60 w. na zachód od St. Konstantynowa a 180 w. od Żytomierza odległe. Z drzewa zbudowane, w 1870 r. miało 433 dm,, 2718 mk. (74% żydów), 70 sklepów, 68 rzemieślników, cerkiew, kościół katol paraf., kaplicę, synagogę, 2 domy mo dlitwy żydowskie, 2 szkółki, gorzelnią, browar, potażarnią, cegielnią, 5 jarmarków, tar gi co tydzień, zarząd okr. pol. i gminy, biuro inkwirenta sadowego, st. poczt, (o 20w na płd. od Jampola). Kość. katol. paraf,, p. weź. św. Trójcy, przerobiony z b. refektarza klasztoru tryuitarzy w 1847 r. Parafia katol, (od 1786 r.), dekanatu starokonstantynowskiego, 1242 wiernych. Kaplice w Leduchówce i Hawryłówce (Gabryelówce). Okr. i policyjny T, obejmuje gminy; T., Kołki, Bawaria, Awratyn, Pierwotnie T. zwał się Kamień i był własnością Czołhańskich. Podług reg, pobór. pow. kamienieckiego z 1570 r. Andrzej Czołhański z imion swoich Kamienia, Kruczewic i z części Nowostawieckiej wnosi z 37 dym., 11 ogrodn. po 4 grn 2 kół młyn., 2 kotłów gorzał, po 12 gr. W 1583 r. tenże z Kamienia płaci z 40 dym., 9 ogr., 4 komorn., 2 kół walu., 1 stępa., 1 popa (Jabłonowski, Wołyń, 35? 188). Teofilpolami przezwany przez Teofilę z Sieniawskich ks. Jabłonowską, chorążynę koronną (f w T.j 1754 r.), która tu zamek przebudowała około 1740 r. i w 1741 r. fundowała klasztor trynitarzy. Następnie dziedzice, mianowicie Teofila z ks. Jabłonowskich Sapieżyna, krajczyna litewska, usiłowali rozpowszechnić nową nazwę, mimo to wszakże dawna nazwa Czołhan pozostała dotąd w ustach ludu. August II w 1718 r. nadał miastu prawo na jarmarki. Trynitarze utrzymywali tu do 1831 r. szkołę, roczne sprawozdania o której ogłaszane były od 1818 po 1824 r, Obecnie, od czasu spalenia, klasztor pozostaje w ruinie. Po skasowaniu szkół trynitarskich była tu szkoła powiatowa szlachecka 4-klasowa. Obecnie T. należy do gen. Lipraudi. O 1 milę za T., w dolinie zwanej Czołhańskim Kamieniem, stał w 1649 r. obóz polski przed klęską pod Pilawcami. Opis T. podał Tygodnik Ilustr. z 1878 r. (Nr 111). [SGKP]
