Kamionecki powiat

Kamionecki powiat leży w północnej stronie Galicji, na północny-wschód od pow. lwowskiego, w nizinie górnego Bugu i kilku dopływów Styru, między 49° 152* a 50°25' półn. szer. i między 41°57' a 42° 134' wsch. dług. od F. Najdalsza kończyna ! północna (we wsi Stojanowie) od krańca południowego (w Rusiłowie) czyni 60 kil., kranieć najdalej na zachód wysunięty (w Dobro -tworzu a raczej przysiółku Chimki) od krańcawsch. (w Niewicach) oddalony o 44 kil. Kamionka Strumiłłowa zajmuje prawie środkową część zach. pasma powiatu i leży na samej granicy tak, że do Stojanowa, najdalej na półn.wysuniętego, do Kulikowa najdalej na płn.-! wschód, i do Nie wic, najdalej na wschód położony eh jest prawie 40 kil. w linii prostej a doHumnisk, najdalej n% płd, wschód i do Rusiłowa najdalej na płd. wysuniętych 30 kil W skład powiatu wchodzi 91 gmin, 80 obszarów dworskich a 34 pizełożeństw obszarowych, czyli jednostek administracyjnych 125. Gmin 1 katastralnych jest 74. Między gminami jest 7miejskich a mianowicie 2 miasta: Busk i Kamionka (z obsz. dwór.) i 5 miasteczek: Choło-jów (s obsz.), Dobrotwór (z obsz.), Radziechów(z obsz.), Stojanów (z obsz.) i Witków nowy* aŚ4 wiejskich: Adamy z obsz., Banunin z obsz.,Budki Nieznanowskie. Chreniów z obsz., Czanyż % obsz., Derewlany z obsz., Dornów z obsz., \ Dmytrów z obsz., Dziedziłów z obsz., Grabo- wa z obsz., Hanunin z obsz., Horpin z obsz., Humniska z obsz., Huta Połoniecka,Jabłonówka z obsz., Jagonia, Jakimów z obsz., Jazieni-ca polska z obszB, Jazienioa ruska, Józefów, Kędzierzawce z obsz., Kozłów z obsz., Krzywe z obsz., Krzywulanka, Kulików, Kupcze z obsz.-, Lanerówka z obsz., Łisko z obsz., Łany niemieckie, Łany polskie,Łapajówka z obsz., Majdan stary z obsz., Manasterek z obsz., Milatyn sowy z obsz., Milatyn stary z obsz,. Mirów. Mukanie z obsz., Nahoree małe-z obsz., Nie-miłów z obsz., Niesłuchów z obsz., Niestańce z obsz., Niewice z obsz,, Nieznanów z obsz., Nowosiółki z obszs, Obydów, Obiadów z obsz., Opłucko z obsz., Ordów z obsz., Ostrów z obsz., Pawłów z obsz,, Peratyn z obsz.. Płowe z obsz., Poburzany z obsz., Podzamcze z obsz., Połoniczna z obsz., Rakobuty. Romanowka, Ruda, Rusiłów z obsz., Rzepniów z obsz., Sabinow-ka, Sapieźanka, Sielec bienków z obsz., Bieńków % obsz., Sokole z obsz., Sokołów z obsz., Spaś z obsz., Srodopolce z obsz., Stanin z obsz.. Streptów z obsz., Stryehanka, Suszaoja obsz., Tadanie z obsz., Tetewczyce z obsz., Ubinie z obsz., Wierzblany z obsz., Wolica Baryłowa z obsz.f Wolica Derewlańska z obsz., Witków stary z obsz., Wulka Suszańska, Wyrów z obsz., Żelechów mały z obsz., Żelechów wielki z obsz. i Żuratyn z obsz. Obszar powiatu zajmuje 1.521*32 kil. kw. Północno-wschodnia część powiatu przypiera do Rossyi, a mianowicie do Drużkopola, Bran, Rzyszozewa i Bużan w pow. włodzimierskim na Wołyniu. Granica jest tu prawie na całej 24-kiiometrowej przestrzeni otwarta. We wschodniej części tylko, między Rzyszozewem z jednej a Wolicą Baryłowa," Sieńko we®, Peratynem, Tetewozy-eami i Stojanowem z drugiej strony, płynie wzdłuż granicy nieznaczny potofc Nieboozka, o wybrzeżu moezarzystem. W częśoi zachodniej ciągnie się wzdłuż granicy las należący do Stojanowa i na tej przestrzeni znajdują się trzy strażnice kordonowe. Na północny zachód sąsiaduje powiat z pow. sokaiskim. linia graniczna, 46 kil. długa, biegnie od płn. wsch. ku płd. zach., załamując się kilkakrotnie i oddziela Stojanów, Suszno, Ordów, Witków nowy, Stanin, Pawłów, Niestanice, Dobrotwór i Stry-chankę, od Torek, Byszowa, Rozdziałowa. Korczyna, Radwaniao, Tyszycy i Sielea. Na zachód leży pow. żółkiewski. Linia graniczna, 47 kil. długa, biegnie na. płd., załamując się w 2 miejscach cokolwiek na wschód i oddziela Stryohankę, Dobrotwór, Sielec bienków, Rudę sielecką, Łspajówkę, Kamionkę Strumiłłową, Derniów, Horpin, Wyrów, Jakimów i Dziedziłów od Reklińca, Zubowmostu, Batiatycz, Dal-nicza, Czystynia i Kłodna wielkiego. Na płd. zachód leży powiat lwowski. Linia graniczna, 12 kil. długa, biegnie na płd.-płd.- wschód i dzieli Dziedziłów i Chreniów od Kukizowa, Ceperowa i Podlisek wielkich. Na flŁ leży pow. przemyślański. Linią graniczną, 12 kil. długą, tworzy na całej prawie przestrzeni Jary czó wka oddzielająca Chreniów, Ubini© i Nowosiółki od Zadwórza i Pełtwi. Na płd.-wBcłi. leży pow. złoczowski. Linia graniczna, 46 kil. długa, biegnie w kierunku płn. wsóh. Raz tylko zagina się nagle na płd. i nagle skręca na płn., tworząc wąski klin* który zajmuje osada Rusiłów. Oddziela ona Kędzierzawce, Kozłów, Żuratyn, Ostrów, Rusiłów, Busk i Humniska od Bezbrudów, Kutkorza, B_ałuczyna, Skniłowa, Firlejówki, Krasnego, Stronibab, Zakomarza i Ożydowa. Na wschód makoniec leży pow. brodzki. Linia graniczna, 74 kil. długa, biegnie w kierunku przeważnie półn. aż do granicy rosyjskiej, załamując się w jednem miejscu (Niewice) silnie na wschód i wracając potem na zachód. Z początku biegnie ona przez lasy, pola i łąki na przemian, oddzielając Humniska, Wierzbiany, Adamy i Czany od Bra-ekówki, Bołoźynowa, Stołpina i Toporowa. Stąd począwszy tworzą granicę potoki: Kasztelan, Pusta, Radostawka i Styr, oddzielające Czany i Niewice od Toporowa, Trójcy, Mana-styrka i Stanisławczyka. Nakoniec biegnie linia graniczna przez podmokłe łąki (nad potokiem Ostrówka), przez pola i lasy, oddzielając Niewice, Opłucko, Mukanie, Niemiłów, Kulików i Wólicę Baryłowa od Łopatyna, Chmielna, Rudenka lackiego, Kustyna i Baryłowa. Przeważna część powiatu leży w dorzeczu Bugu, a więc Wisły, mała cząstka północno-wsek. wysyła swe wody do Styra a więc należy do dorzecza Dniepru. Przez powiat przechodzi tędy dział wodny europejski. Tworzy go lekkie wzniesienie, idące przez Mirów, Krzywe, Stanin, Radzieohów, Wulkę Suszańska i Suszno. Bug wchodzi do pow. (do Buska) ze Stronibab w pow. złoczowsMm i płynie zrazu na półn., potem krętym biegiem na płn.-zaohód przez Kupcze, Lanerówkę, Rakobuty, wzdłuż granicy Rakobut i Pobużan, Berewłan i Woli-oy Derewlańskiej, Spasa i Sokoli, Tadania i Jazienicy ruskiej, przez Tadanie do Kamionki Strumiłowej: tu skręca się na płn. a w Łapa-jówce na płn.-wschód, poczem przybiera znowu kierunek półn. a tworząc liczne zakręty i dzieląc się na liczne ramiona, płynie wzdłuż granicy Jazienicy polskiej i Łapajówki, przez Rudę Sieleeką, Sielec, Dobrotwór i Stryohankę a nareszcie jako graniczna rzeka Strychan-ki i Tyszycy w pow. sokaiskim wchodzi do pow. sokalskiego. Długość jego biegu w pow. czyni prawie 90 kil. Z dopływów przyjmuje w obrębie powiatu: Od praw. brz.: Sołotwinę (al Słotwinę, Sołotwinkę) i Rokitnę w Busku Jabłonówkę w Pobuźanachf Jazienicę w Jazie-nicy polskiej, Bobrówkę w Sieicu, Ohołojówkę na granicy Stryehanki a Tyszyoy, Kijowski potok płynący z Niestanic na zachód a wpada-jacy do Bugu w pow* sokalskim i pot. Białystok (ob.), uchodzący również w pow. sokalskim. Od lew. brz. uchodzą do Bugu: Pełtew w Busku. Do Pełtwi wpada od lew. brz. Jary-czówka, tworząca płd. granicę powiatu i potok Dumny, płynący równolegle z Jaryczówką od zach. na wschód z pow. lwowskiego przez Dziedziłów, Ubinie, Lisko, Nowosiółki i Kędzierzawce. Dalej uchodzą do Bugu od lew. brz,: Średni potok w Kupczem, Rudka w Ra-kobutach, Hryczkowa (z Barbarą od lew. brz.) na granicy Spasu i Derewlan, Ostrówka (al. Horpinka, Martinka) w Tadaniu, Kamionka (al. Sosnowiec) w Kamionce Str., Batiaczka (z Ja -gunią od praw* brz.) w Eapajówce i Sarneczek w Stryehance. Do Styrii uchodzą: Berezówka (ob.), dopływ Baczki, uchodzącej do Styru, zwana także w górnym biegu Rzeczki; Krzywcze (al Ohladówka), dopływ Baczki; Ostrówka, zwana w górnym biegu pot. Radziechows-kim. wprost do Styru, i Sydołówka, zwana w górnym biegu Nieboczką, a zasilona licznymi dopływami ze Stojanowa, wprost do Styru. Stawy i moczary zajmują 428 mr., czyli 0'16°0 obszaru. Bug szczególnie, z powodu krętego biegu i rozległego koryta zalewa wielkie obszary i czyni je nieużytecznemi. Dlatego należałoby przeprowadzić regulacyą tej rzeki, przez co moźnaby uzyskać znaczny nabytek pod uprawę z obszaru używanego dotąd na pastwiska. Wskazanem byłoby także zbadać na nowo projekt, jeszcze za cesarza Józefa II poruszany, połączenia kanałem wody Bugu ze Styrem, o ile wykonanie tego projektu przyczyniłoby się do podniesienia gospodarstwa i ułatwienia dowozów, a regulacyą rzek pozosta-wałaby niezawodnie w ścisłym stosunku z i przekopaniem tego kanału. Najznaczniejszewyniosłości znajdują się w połud.-wsełu stronie powiatu na lew. brz. Bugu. Wznosi się tu najwyżej Jaremowa góra (278 m.) w Dziadzi-łowie i na wschód od niej Średnia góra (278 i m.) w Niesłuchowie. Dalej na wschód opada Telacze w Milatynie do 259 m. a Busk do*227 m. Na południe opada to samo pasmo wyniosłości ku dolinie Dumnego potoku do 229 m. Na prawym brzegu tego potoku wznosi się ob-! szar cokolwiek wyżej (do 254 i 256 m. poszczególnymi szczytami), poczem opada ku dolinie Jaryczówki (277 m.). Na północ od tego pasma najwyższych wyniosłości obniża się le-! wy brzeg Bugu stopniowo coraz bardziej. Kniszpole w Dziedziłowie dochodzi jeszcze 265 m.,na wschód od niego Marynice w Sokołowie262 m.; dalej na wschód Mogiła na granicyBanunina i Niesłuchowa 271 m., a na północny wschód od nich Peredsile na granicy Milatyna, Żelechowa wielkiego i Rzepniowa 256m. Zresztą na całej przestrzeni półn* wznosi i się jeszcze tylko Kamienna góra w Kamionce Strumiłowej do 258 m., reszta zaś opada tak,iż na płn.-zach. wznosi się obszar mało co ponad 200 m. Na pr„ brzegu Bugu wznosi się wstronie płd. Młodawa, na wschód, granicy Buska do 227 m.; w Grabowej dochodzi punkt jeden 241 m.; lecz zresztą opada obszar poniżej 230 a na półn. poniżej 220 m. Na dziale wód płynących na zachód do Bugu a na wschód do Styru wznoszą się znowu znaczniejsze wyniosłości: Pawłów (257 m.) i Teranie (al.Terpun, 251 m.) w Pawłowie, Stanin (251 m.) w Staninie, Mogiła (280 m., najwyższy szczyt w powiecie) na granicy Radziechowa, Wulki Śuszańskiej i Tetewczyc; Stojanów (251 m.) w Stojanowie, Na wschód od tego działu winoszą się: Srodopolce (255 m.) w Srodopolcach, Peratyn (244 m.) w Peratynie, Sieńków (256m.) w Sieńkowie; zresztą opada obszar poniżej 1240 m. Na zachód od działu wznosi się: Podgórze (235 m.) w Staninie, Witków (237 m.) na granicy Witkowa i Płowego, Kromosz (219m.) i Ordów (227 m.) w Ordowie; reszta opada niżej, a w dolinach potoków poniżej 220 m.Średnia temperatura zimy czyni-2 do-4°C,wiosny 6 do 8°, lata 18 do 20°, jesieni 8 do 110°. Opady atmosferyczne wynoszą w zimie o do 10 ctm., na wiosnę 10 do 15, w lecie 20 do 30, a w jesieni 10 do 15 ctm. Roli ornej jest w powiecie 111.474 mr., to jest 42*17 proc. całego obszaru, ogrodów 3*546 mr. czyli 1*93 proc, łąk 58-662 mr. czyli 22*19 proc, pastwisk 13*859 mr. czyli 5*24 proc, stawów i moczarów 428 mr. czyli 0-16 proc, lasów 71.053 mr. czyli 26.88 proc, innych gruntów 5,529 mr. czyli 2-09 proc Gleba w płn. stronie powiatu czarna, gliniasta lub wapienna, w stronie połud, piaszczysta. Z obszaru uprawnego idzie pod uprawę pszenicy 8*1 proc, żyta 24*5 proc na płn,, 20*5 proc na płd., jęczmienia 11 proc na płn., 13'2 na płd., owsa 17 proc na płn,? 183 na płd., kukurudzy 0*02 proc na płn., 0*05 na płd., prosa 1*2 na płn., 1*8 na plds, hreozki 3*9 na płn., 5*6 na płd., roślin strączkowych 1*04 na płn., 2*3 na płd., rzepaku 0*05 proc na płd., na płn. nie uprawiają go wcale, lnu 1*81 proc na płn., 1*48 proc na płd,, konopi 0 5 proc na płn», 0*83 proc na płd., buraków pastewnych 0S18 proc. na płn., 0*33 na płd., kartofli 8*3 na płn., 9*3 na płd., kapusty i jarzyn 0*45 proc na płn., 0*96 na płde, koniczyny 0*75 proc napłneH4 na płd., innych roślin pastewnych 0*38 proc na płn., 0*52 na płd. Ugór jednoroczny zajmuje na płn. 20.9, na płd. 15*5 proc Pszenicy wydaje hektar 12#3 hektolitrów na pin,, llł9 hi. na płd,, żyta 11*01 na płn., 10*2 na płd., jęczmienia 13*3, owsa 12*2 na płn., 14*1 na płd., kukurudzy 94 na płn., 12a4 na płd., zie-S mniaków 97*4, siana eetnarów 10*9 na płn., 14*8 na płd. Najrozleglejsze lasy znajdują sięw płd. stronie powiatu i w płn.-wsch., łąki i pastwiska w stronie południowej. Liczba bydła w ogólności wynosiła wedle obliczeń z 31 grudnia 1880 r. sztuk 96815. W szczególnolei było koni 18524 (właścicieli 7013), osłów 61 (właścicieli 3), bydła rogtategto 39937 (właścicieli 10674),'owiec 12685 (właścicieli 3538), kóz 67 (właścicieli 34), świń 25576 (właścicieli 10338). Bydło należy do rasy podolskiej.Jedna krowa daje rocznie w przecięciu 540 iitrów nabiału na północy a 436 na płd. Pszczel-nictwo nie bardzo postępuje w rozwoju. W r.1869 było pni 5047, a "wedle spisu z r. 1880] jest ich 5583 (719 właścicieli). W pow. kamioneckim wystąpiły na wielu miejscach i na rozległych obszarach formacye torfów, jako to: na wschód od Buska po rozległych łąkach śródleśnych w Wierzbianach i Humniskach, na płn. od Buska na łąkach leśnych w gra. Sokole, Grabowa (a mianowicie w jej części Ma-ziarnia wawrzkowa), Nieznanów, W dorzeczu Styru są bardzo obszerne torfowiska w Choło-jowie, Dmytrowie, Połonicznej, Czanyżu, Ohla-dowie. Począwszy od Radziechowa legł szeroki pas torfów na gruntach gmin: Srodopolce, Niemiłów, Mukanie, Opłucko. Nad samą granicą od Stojanowa poszedł pas torfów na wsch. przez Tetewezyce, Peratyn, Sieńków do Woli-cy Barytowej i Kulikowa, Te bardzo rozległe torfy w powiecie nie są jeszcze dobrze zbadane. (Ob Hołowkiewicza -Torfy w Galicy i" w Przewodniku naukowym i literackim z roku 18821 Ludności bvło wedle obliczeń z 1880 r. 87553 (wedle spisu z r. 1869 było 76246, zatem przybyło 11307) i pod tym względem zajmuje powiat obecnie 20-ste miejsce w Galicyi. Na 1 kil. kw. przypada 58 mieszk. Między ludnością jest mężczyzn 43497, kobiet 44056, ludności krajowej 87256, zakrajowej 297. Pod względem wyznania rozróżniamy: 18944 rzyzn kat., 55736 gr. kat., 2351 augsburskiego, 16 helweckiego, 10506 mojżeszowego wyznania. W stosunkach towarzyskich używa języka polskiego 25874, ruskiego 5843Ó, niemieckiego 3016, innych języków 10 mieszk. Ze względu na stopień wykształcenia jest 10293 mieszk. (11*76 proc.) umiejących czytać i pisać (6352 męź., 3941 kob.), 3096 (4*58 proc.) umiejących tylko czytać (1607 męż., 2299 kob.), 73354 (33*78 proc.) nie umiejących ani czytać ani pisać (35540 męź., 37814 kob.). Ślepych na o-czy jest 54 męż., 43 kob., głuchoniemych 82 męż., 40 kob., obłąkanych 10 męż., 3 kobiet, umysłowo niedołężnych 23 męż., 16 kob. Pod względem przemysłu zasługują prócz Kamionki Strumiłowej następująoe jeszoze miejscowo soi na uwagę: Busk, wyroby tekstylne, garncarstwo, gorzelnia, browar pospolity; Radzie -chów, garbarstwo, młyn parowy, browar wielki fabryczny; Okładów, browar wielki fabryczny i gorselaia: Niemiłów, gorzelnia i tartak parowy (o sile koni 20, Ilość gatrów 1, pił zwyczajnych 6, piła cyrkularna jedna. Z drzewa sosnowego i dębowego robią tutaj deski i parkiety. Tartak konsumuje drzewa klocowego 300 a produkuje gotowego materyału 200 metr. kub.); Witfców nowy, gorzelnia i browar wielki fabryczny; Grabowa, tartak parowy o sile koni 8. (Ilość gatrów 1, pił zwyczajnych 8, piła cyrkularna jedna. Z drzewa sosnowego i dębowego robią tutaj deski i parkiety. Tartak konsumuje drzewa klocowego 5000, produkuje gotowego materyału 3300 metr, kub). Browar ! pospolity jest jeszcze w Milatynie starym agorzelnie posiadają miejscowości: Czanyż, Dmy-trów, Chołojów, Pawłów, Peratyn, Połoniczna, Pobuźany, Niestanice, Rzepniów, Sielec Bieńków, Sienków, Sokola, Stojanów, Suszno, Tadanie, Trójca, Wulka Baryłowa, Kolej żelazna Karola Ludwika (Lwów—Brody) biegnie w oddaleniu 1 do 2 ML od połud. kończyny powiatu a w jednem tylko miejscu, w Kusiło-wie, idzie przez obszar powiatu na przestrzeni 2 kil. Najbliższe staoye kolejowe są: Zad worze, Krasne i Ożydów, Dróg krajowych jest w pow. 4*307 kil., dróg gminnych 1008"929 kil., razem 1013-236 kil Na 100 kw. kil. przestrzeni przypada dróg krajowych 0*283, gminnych 66*310 kil., razem 66'593 ML Ogół podatków bezpośrednich czynił w 1880 roku 130421 zł. 66 et., a zatem wypadało na mieszkańca 1 zł. 74 et. Powiat tworzy wraz z pow. sokalskim okrąg szkolny. Siedzibą rady szkolnej okręgowej jest Sokal. Szkół jest w powiecie 84, same ludowe. Kamionka Str. ma 5-klasowąmęzką, Buski Badziechów szkoły 4-kl., Dobrotwór i Stojanów. Jednokiasowe etatowe szkoły posiadają gminy: Chołojów, Derniów, Dmytrów, Dziedziłów, Horpin, Jazienica polska,'Kozłów, Krzywe, Łany polskie, Milatyn Stary, Niestanioe, Nieznanów, Nowosiółki, Obiadów,. Ostrów, Pawłów, Peratyn, Pobuźany, Rzepniów, Sieiec-Bienków, Sienków, Sokole, Stanin, Suszno, Tetewczyce, Witków nowy, Wyrów, Żelechów; filialne: Babicze, Ba-nunin, Busk długa strona, Chreniów, Czanyż, Derewiany, Grabowa, Humniska, Jagonia, Kędzierzawce, Kulików, Kupcze, Liskof Łany niemieckie, Majdan Stary, Milatyn nowy, Nahor-ce, Niemiłów, Niesłuehów. Obydów, Opłucko, Ordów, Płowe, Rakobuty, Ruda sielecka, Ru-siłów, Sokołów, Srodopolce. Streptów, Strychanka, Tadanie, ITbinie, Wierzblany, Witków stary, Wolica Baryłowa, Zuratyn: niezor-ganizowane: Adamyp Jakimów, Jazienica ruska, Niwice, Połoniczna, Spaś, Wolica derę wlańska^ niezorganizowane ewangelickie: Ha nunin, Heinrichsdorf, Józefów, Mirów, Romanowka, Sapieżanka, Stania £ Suszno. Doktorów medycyny jest w powiecie 3, z tych 2 w Kam. Str., jeden w Busku; chirurgów 7, z tych 2 w Kam. Str.s 2 w Radzieohowie, 2 w Busku, 1 w Stojanowie; akuszerek 15: w Kam. Str. 5, w Busku, Radzieohowie po 3, w Witkowie nowym, Ohołojowie, Stojanowie i Milatynie nowym po jednej; aptek 3: w Busku, Kam. Str. i Radzieohowie. Kas pożyczkowych gminnych jest w pow. 43. W pow. są trzy sądy powiatowe: w Busku, Kamionce Strumiłowej i Radziechowie.
[SGKP]