Brody, pow. brodzki

Brody, wolne miasto handlowe i główne miasto powiatu brodzkiego w Galicyi, niegdyś w województwie wołyńskiem, leży nad potokiem Suchowólka zwanym, przy gościńcu rządowym złoczowsko-brodzkim i przy kolei żelaznej Iwowsko-brodzkiej czyli Karola Ludwika (o 93 kil. od Lwowa), która między Brodami a wołyńskiem miasteczkiem Radziwiłowem, o 9 kil. od B. oddalonem, przekracza granicę galicyjską. Miasto leży na błotnistej równinie, otoczonej lasami. Miasto Brody ma powierzchni 3740 m., z tego posiadłość większa zajmuje łąk i ogrodów 31, pastwisk 20; zaś posiadłość mniejsza: łąk i ogr. 52, pastw. 6 m.; resztę przestrzeni zajmują place, budowle, ulice i t. d. Ludności rz. kat. 3500, gr. kat. 1717, akatolików 42, izraelitów 14718: razem 19977. Miasto Brody jest siedzibą starostwa powiatowego, rady powiatowej, urzędu podatkowego, powiatowej komisyi szacunkowej podatku gruntowego, obwodowej dyrekcyi skarbu, do której okręgu rządowego należą polityczne (administracyjne) powiaty: Brody, Zloczów, Przemyślany, Kamionka strumiłowa i Sokal; w okręgu tejże znajdują się urzędy celne: główny urząd celny l-klasy z ekspozyt. na dworcu kolei żelaznej w Brodach; urząd celny uboczny II kl. w Stojanowie ze stacyą deklaracyjną w Czerkowatyczach; uboczny urząd celny II kl. w Grzymałowie; uboczny urząd eelny II kl. w Berlinie. Dalej jest siedzibą urzędu pocztowego rządowego, konsulatu-rossyjskiego i izby handlowo-przemysłowej. Ten ostatni instytut został dnia 25 września 1850 roku utworzony, a na podstawie ustawy z d. 27 czerwca 1868 r. przekształcony. Okrąg tegoż obejmuje polityczne (administracyjne) powiaty: Brody, Brzeżany, Bobrka, Borszczów, Czortków, Husiatyn, Kamionka strumiłowa, Podhajce, Przemyślany, Rohatyn, Skałat, Tarnopol, Trembowla, Zaleszczyki, Zbaraż i Złoczów z przestrzenią około 300 mil i ludnością 1,143,412 dusz. Ten okrąg liczy: kupców 7,530, rzemieślników i przemysłowców 13,538, z których mają prawo do wyboru: kupców 1,477, rzemieślników i przemysłowców 4,346.
Stan majątku, wynosił z końcem 1877 r. 7657 złr., dochód zaś w 1877 r. 6689 złr.; na wydatki w 1878 r. preliminowano 5,591 złr. Miasto to posiada stacyą kolei żelaznej, staoyą telegraficzną, zakład kontumacyjny dla bydła; sąd powiatowy należący do okręgu sądu obwodowego w Złoczowie. Rzym. kat. par. w Brodach założona w 1594 roku, pomnożona w r. 1641 przez Annę z Chodorosławakich Żółkiewską, wdowę po Mikołaju Żółkiewskim podkomorzym lwowskim; kościół murowany poświęcony w 1596 r. Parafia ta liczy rz. kat. dusz 6294. Oprócz Brodów znajdują się w tej parafii szkoły ludowe w miejscowościach: Berlin, Gaje brodzicie, Jazłowezyk, Koniuszków, Ponikowiea, Suchowola i Sznyrów. Gr. katol. parafia w Brodach liczy razem 2471 dusz. Obiedwie te parafie należą do dekanatów brodzkich archidyecezyj lwowskich. Miasto B. posiada gimnazyum realne, utrzymywane dotąd w dwóch trzecich częściach z funduszu naukowego a w jednej trzeciej części z kasy miejskiej. Szkoła etatowa męska 5-klasowa, szkoła etatowa żeńska 4-klasowa i izraelioka szłoła wyznaniowa o 18 nauczycielach. We wszystkich tych szkołach bywają obserwowane oprócz świąt rz. i gr. katol. także święta izrael., z powodu znacznej ilości uczniów religii mojżeszowej. Stan czynny majątku gminnego wynosi: 454,207 złr., bierny zaś 113,382 złr.; dochód w 1878 r. wynosił 56,981 złr. W B. znajduje się także szpital powszechny, założony w 1831 roku i uznany reskryptem namiestnictwa we Lwowie z dnia 19 kwietnia 1861 r. jako szpital powszechny; zawiera 67 łóżek. B. zostały założone w 1584 roku przez Stanisława Żółkiewskiego, wojewodę ruskiego, pod nazwiskiem „Lubicz" (od tegoż herbu rodzinnego); przyjęły później od błotnistej okolicy, którą w bród trzeba było przechodzić, teraźniejszą nazwę. W cztery lata po założeniu miasta zbudował tamże nowy właściciel hetman Koniecpolski warowny zamek, który 1648 roku od Tatarów i Kozaków długo w oblężeniu był trzymany. Ostatki w 1812 zniesionych wałów i murów, świadczą dotychczas o wielkiej obronności miejscowej. R. 1779 zostało to miasto obdarzone przywilejem wolnego handlu, i prowadzi bardzo rozgałęziony handel z Rosayą i Niemcami. W latach 1801, 1835 i 1850 poniosło przez pożary wielkie szkody. Miasto B. wybiera wspólnie z miastem Złóezowem jednego deputowanego do rady państwa; zaś Izba handlowo-przemysłowa brodzka osobno jednego deputowanego do rady państwa i jednego posła do sejmu krajowego. Z zakładów przemysłowych znajduje się w Ii: browarów piwnych trzy. W B. ur. się znakomity pisarz Józef Krrzeniowski, i w r. 1879 towarzystwo pedagogiczne galicyjskie uroczyście tu obchodziło odsłonięcie tablicy pamiątkowej na jego domu rodzinnym. O mieście B. można czytać: Wolne miasto handlowe Brody" przez ks. Sadoka Barącza (Lwów, 1865); monografia Tym. Lipińskiego w „Bibl. Warsz." 1851 i 1865; historyą w „Podróżach" Niemcewicza; geologią okolicy badał K. Kreil, florę Ernest Klober. Czyt. też Klony t. 19. Powiat brodzki graniczy na wschód z rossyjskim Wołyniem, od którego go tylko sucha oddziela granica; na południowy wschód z powiatem tarnopolskim, na południe z powiatem złoczowskim, na południowy zachód z powiatem Kamionka-Strumiłowa, na zachód z powiatem aokalskim, na północ z rossyjskim Wołyniem. Przestrzeni ma 32,38 m. kw. Powiat ten należy w swej północno-zachodniej części do dorzecza Dniepru, w połud.-wschód, części do dorzecza Dniestru, albowiem dział wód ciągnący się od Przcmyślan między Złoczowem a Gołogórami na południe od Złoczowa, zwany góry Woronieckie, idące aż do Płuchowa z zachodu na wschód, skręca w Płuchowie na półn., koło Podhorzec na półn. wschód., w którem to miejscu ten dział wód wchodzi do powiatu brodzkiego i przecina go w poprzek jego szerokości aż do granicy rossyjskiej, którą między miasteczkami Podkamieniem po stronie galicyjskiej a Poczajowem po stronie rossyjskiej przekracza. Pod wsią Zabłotce, na zach.-półn. stronie tego działu wód, wypływa rzeka Styr, jedyny dopływ Dniepru, który płynie przez Galicyą. Na południowo-wschodniej stronie tego działu wód, niedaleko Podhorzec, wypływa Seret, który przepływając i tworząc stawy w Pieniakach, w Markopolu, Batyszczaeh, Załoścach i Wertełce, płynie ku Tarnopolowi i koło Złotego Potoku, miasteczka powiatu buczackiego, wpada do Dniestru. Cała północnozachodnia strona tego powiatu, równie jak i połud.-wschodnia, jest wilgotna, pokryta ogromnemi lasami i moczarami, które gęste rzeczki i potoki przerzynają; grunt bagnisty i piaszczysty, góry na diiałach pokryte lasem; w południowo-zachodniej za to, koło miasteczka Oleska, grunta na nieznacznych pagórkach, jakoteż i te które otrzymano przez osuszenie błot, nadzwyczaj urodzajne. Klimat na równinach łagodny, na górach zato ostry. W Korsowie, wiosco o 4 mile od Brodów oddalonej, są skuteczne kąpiele żelazne, obecnie jednakże przez właściciela tego majątku zaniedbane. Mieszk. powiat ten liczy 116,762 w 124 osadach i 109 gminach katastralnych. Gminy te należą do 4 sądów powiatowych, mianowicie w B., w Łopatynie, Załoścach, i Olesku. Obszary dworskie wybierają do rady państwa 1 deputowanego wraz z powiatami złoczowskim i Kamionka Strumiłowa w Złoczowie; miasto B. wybiera jednego posła wspólnie z miastem Złoczowem, jednakże nie wspólnie w jednem miejscu, lecz każde u siebie; ten kandydat, który przy zsumowaniu obudwu głosowań otrzymał absolutną większość głosów, zostaje jako wybrany ogłoszony. Gminy wiejskie wybierają 1 deputowanego wspólnie z powiatem Kamionka Strumiłowa; wybór odbywa się w ten sposób jak opisano powyżej przy wyborach z miast. Do sejmu krajowego wybierają obszary dworskie trzech posłów, wspólnie z powiatami administracyjnemi Złoezów i Kamionka Strumiłowa. Gminy wiejskie wybierają 1 posła do sejmu krajowego; a mianowicie powiaty sądowe: Brody, Załośee i Olesko wspólnie w B. Rzymsko-katolickich parafij jest w tym powiecie 10; mianowicie: Brody, Stanisławczyk, Szczurowice, Załośee, Pieniaki, Ponikwa, które wszystkie należą do dekanatu brodzkiego; Łopatyn, Toporów, które obadwa należą do dziekanatu w Busku; Leszniów, gdzie każdorazowo gwardyan miejscowego klasztoru oo. bernardynów jest zarazem proboszczem i Podkamień, gdzie dominikanie zamieszkali w miejscowym klasztorze sprawują zarazem obowiązki duszpasterzy. Niektóre gminy jak: Angelówka, Czechy, Kadłubiska, Konty z Brachówką, Łabacz, Ożydów, Rażniów i Zabłotce z Wołkowatyczami należą do parafii w Olesku, miasteczku powiatu złoczowskiego, która to 11 parafia należy również do dekanatu brodzkiego. Wszystkie te parafie należą do arcybiskupstwa lwowskiego. Grecko-kat. parafij znajduje się w tym powiecie 65, przyłączonych do 4 dekanatów, mianowicie: B., Chołojów, miasteczka powiatu kamienieckiego, Oleska, miasteczka powiatu złoczowskiego i Załoziec. Oprócz szkół w B. posiada powiat brodzki 5 szkół 2-klasowych męzkieh, mianowicie: w Berlinie, Łopatynie, Podkamieniu, Ponikowicy i Załoścach nowych; 37 szkół l-klasowych etatowych, 35 szkół filialnych. Nadmienić należy, że w gimnazyum realnem brodzkiem językiem wykładowym jest język niemiecki. Grunt w tym powiecie, z wyjątkiem strony południowo-zachodniej, jest piaszczysty, wilgotny, wymagający bardzo starannej uprawy; okolica ta obfituje przeto w ogromne lasy szpilkowe; szczególniej lasy należące do dóbr Pieniaki, własności Włodzimierza hr. Dzieduszyckiogo, są bardzo rozległe i dobrze zagospodarowane. Lasy należące do dóbr Brody i Łopatyn, sławne były do niedawna z ogromnych sosen, które jednakże przez teraźniejszego właściciela tych dóbr, Kazimierza Mołodeekiego, zupełnie wyrąbane zostały. Południowo-Zachodnia część powiatu, granicząca z Oleskiem, miastosteczkiem należącem już do powiatu złoczowskiego, ma już ziemię lepszą i urodzaj niej szą. Cały powiat ma przestrzeni 296,468 m., w tem roli ornoj 112,162, łąk i ogrodów 61764, pastwisk 8171, lasów 114,371 morg. Wartość przeciętnej produkcyi rolnej rocznej po przeciętnych cenach wynosi 6,431,875 złr. Miasto w tym powiecie jest tylko 1, miasteczek 9, mianowicie: Łeśniów, Łopatyn, Markopol, Podlcamień, Sokołówka, Stanisławczyk, Szczurowicc, Toporów i Załośce. Z 32 mil kw., które ten powiat zajmuje, wypada 15,2862 to jest 46,9 procent na gminy wiejskie a 17,36 czyli 53,1 procent na obszary dworskie. Gmin wiejskich w tym powiecie jest 99, obszarów dworskich 115, przełożeństw obszarowych 37, razem zatem jednostek administracyjnych to jest gmin miejskich, gmin wiejskich i przełożeństw obszarowych 146. Gminy i obszary dworskie dzielą się podług liczby domów, jak następuje: gmin mających do 25 domów jest 4; od 26 do 50 domów jest 10; od 51 do 100 domów 40; od 101 do 200 domów jest 37 gmin; od 201 do 300 jest 11 gminy, od 301 do 400 jest 2; od 401 do 500 jest 2 gmin, wyżej 500 jest 2: razem 109 gmin. Obszarów dworskich mających do 1"0 domów jest w tym powiecie 71, od 11 do 20 domów jest 36, wyżej 20 domów jest 8: razem 115. Podług liczby ludności dzielą się gminy jak następuje: od 100 do 200 dusz 6 gmin, wyżej 200 do 300 dusz 5 gmin, wyżej 360 do 400 dusz 11 gmin, wyżej: 400 do 500 dusz 12 gmin, wyżej 500 do 1000 dusz 46 gm., wyżej 1000 do 2000 dusz 22 gmin, wyżej 2,000 do 3000 dusz 4 gminy, wyżej 3000 do 4000 dusz 1 gmina, wyżej 5,000 dusz jest 2 gminy; na każdy obszar dworski wypada w przecięciu 61 dusz. Ludność wedle miast, miasteczek, wsi i obszarów dworskich dzieli się jak następuje: miasta mają 18,890 ludności czyli 16 procent ludności całego powiatu; miasteczka 21,720 czyli 19 procent całego powiatu, wsie 69,104 czyli 59 procent całej ludności, obszary dworskie 7048 czyli 6 procent ludności całego powiatu; zatem ogół ludności całego powiatu wynosi 115,762. W jednej tylko gminie Jaśniszcze połączył się obszar dworski z gminą. Kas pożyczkowych gminnych w tym powiecie jest 14; mianowicie: w Boratynie, Czechach, Chmielnie, Ditkowcach, Dudynic, Folwarkach Wielkich, Folwarkach Małych, Kadłubiszkach, Ponikwie, Ponikowicy, Stanisławczyku, Starobrodach, Trościańcu, Uwinie; celem takowych jest: udzielać zapomogę gospodarzom dotkniętym nieszczęściami przez pożyczki na mały procent i spłatę na raty. Przemysł tak zwany domowy kwitnie między włościanami w tym powiecie, mianowicie wełniane dywaniki, t. zw. kilimki, wzorzyste, z wełny farbowanej w rozmaite kolory szczególniej w barwach: czerwonej, niebieskiej i żółtej, wyrabiają włościanie w okolicy Pieniak; rysunek wzorów tych dywaników przypominą wzory wschodnie, szczególniej czerkioskio. Powiat ten, graniczący długą linią z Cesarstwem rossyjskiem, mający jedyne w całej Galicyi miasto uwolnione od ceł, jest pod względem handlowym bardzo ożywiony; przeciętym jest w poprzek jednem ramieniem kolei żelaznej Karola Ludwika, która w tym powiecie ma 3 stacye; mianowicie w Ożydowie, Zabłotcach i Brodach; przecina go również w poprzek gościciec rządowy złoczowsko-brodzki. Handel brodzki obejmuje towary wszelkiego rodzaju, szczególniej korzenie, wyroby angielskie, perkałe, aksamity, dywany, matorye jedwabne, także herbatę rossyjską, wina francuzkie, portery angielskie, likiery amsterdamskie, kawior astrachański i ryby. Browarów piwnych jest w tym powiecie 9; mianowicie: w Blichu, 3 browary w samych Brodach, w Czechach, w Łopatynio, w Ponikwie, w Starych Brodach, w Stołpinio. Gorzelni w tym powiecie jest 20. Parowych tartaków było w 1875 roku w tym powiecie 3, mianowicie: 1 w Hrycowoli, 2 w Smolnie, 3 w Starobrodach, wszystkie 3 będące własnością Kazimierza Mołodeokiego, dziedzica dóbr Brody. Młynów parowych było w tym powiecie w r. 1876 2, mianowicie: w Smarzowie, i w Starych Brodach; huta szklana w 1875 r. 1 w Hucie Pieniackiej; pieców wapiennych 3 mianowicie: 1 w Ditkowcach, 2 w Folwarkach małych, w Starych Brodach. Fabryka świec naftowych w Starych Brodach, fabryka rumu i likierów 1 w Starych Brodach; fabryka spodium 1 w Starychbrodach, fabryka smarowideł 1 w Bielawie; garnoarzy w 1876 roku było w powiecie 3; wodnych młynów 46, wiatraków 1, cegielnia 1, przędzalnia 1 w B., potaźarnia 1 w Baryłowie, fabryka terpentyny 1 w Łopatynie. Jak się wyżej rzekło posiada ten powiat dwie artorye komunikacyjne; trzecią arteryą teraz dostaje w budującym się gościńcu murowanym krajowym ze Zborowa przez stacyą kolei żelaznej Karola Ludwika w Młynowcach na Olejów do Załozieo. Wodnego gościńca ten powiat nie ma. Rzeki Styr i Seret, których źródła znajdują się w tym powiecie, są za małe i zanadto groblami stawowymi poprzegradzane, by mogły służyć do spławu drzewa, a tem mniej zboża lub innych towarów. Pod względem historycznym zasługują na wzmiankę: Zamek w Brodach, dotyehczas zamieszkały, zbudowany 1592 roku przez hetmana Koniecpolskiego; wieś Sokołówka ze starożytnem zamczyskiem; tu w ubogiej chacie wieśniaczej zakończyć miał bohaterski żywot hetman Stefan Czarecki, powracający zezwyoięzkiej wyprawy. Toporów z zabytkami dawnych czasów, w których często znachodzą starożytne rynsztunki wojenne. Łopatyn z pięknym pałacem i dużym ogrodem. Na cmentarza spoczywają zwłoki jenerała Dwernickiego, którego grób zdobi piękny pomnik. Ta piękna a raczej do miasteczka podobniejsza włość istniała już w XII wieku jako warowne miasto, wystawione na częste napady Litwinów. Nakwasza: w pobliżu tej wioski znajdują się 3 okazałe piramidalne góry, „Makutra" nazwane; na jednej z nieb obozował niegdyś chan tatarów, rozsyłając ztamtąd dzicz na rabunek. Pieniaki ze wspaniałym pałacem, przerobionym ze starego istniejącego tam niegdyś warownego zamku. Załoźce ze starożytnym zamkiem, śród błot położonym, którego mury dotychczas zębowi czasu się opierają; dawniej, otoczony stawami i błotami był trudną do zdobycia fortecą.
[SGKP]