1. Grupa obywateli, odpowiedzialnych za gospodarowaniem częściami kraju (Polska, demokracja szlachecka) 2. Grupa uprzywilejowanych właścicieli, o wyjątkowych prawach i bogactwie (Europa, ustroje feudalne)
Wokół stanu szlacheckiego narosło, od czasów Rewolucji Francuskiej, oraz Rewolucji Październikowej mnóstwo mitów, pokutujących nie tylko w literaturze naukowej ale i podręcznikach szkolnych. Należy wyraźnie odróżnić polski stan szlachecki od europejskiego i światowego, chociaż posługiwał się podobnymi symbolami, zasadami i dotyczył podobnych grup ludzi. Dlatego niniejszy artykuł będzie przedstawiony w tonie polemiki z narosłymi mitami i błędami, a także przedstawiający różnice między Polską a resztą świata.
Polski stan szlachecki zbudowany został na zasadach wynikających z chrześcijaństwa, i długo opierał się wprowadzaniu antychrześcijańskich, europejskich zasad społecznych. Już polski stan rycerski prezentował bardziej humanitarne wartości niż stan europejski. W procesie ustalania się stanu do głosu doszło założenie równości - stąd w Polsce każdy szlachcic był równy w prawach. Istniała też duża dostępność tego stanu, rozumianego jako przyjmowanie odpowiedzialności za innych. Każdy kto wykazał się taką odpowiedzialnością (wojna, gospodarka, urząd) - mógł zostać nobilitowany, co poprzez wychowanie skutkowało dla jego dalszych pokoleń. Efektem była znaczna różnica w powszechności tego stanu (Polska - do 15 procent, Europa, Azja - do 2 procent społeczeństwa).
Niosło to za sobą kolejne skutki. Polski szlachcic nie był tak bogaty i tak "odległy" w tym bogactwie od warstwy chłopskiej czy mieszczańskiej. Często też niewiele się różnił od bogatszych chłopów. Szlachcic - a więc ktoś kto wykazała się, bądź wychowany został do odpowiedzialności - miał prawo głosu w kwestiach ustaw, decyzji państwowych, a w czasach elekcji nawet wyboru króla (poprzez elektorów).
Chociaż największy wpływ na losy państwa miały bogate rody, to jednak podstawę stanu szlacheckiego i podstawę społeczeństwa stanowiła szlachta biedniejsza. Ludzie Ci mieli prawa dowolnego przemieszczania się, podejmowali prace u bogatszych, pełnili różne funkcje - przez co śledzenie genealogicznych losów tej warstwy jest niezwykle trudne. Trudniejsze niż osiadłych chłopów, czy prowadzących liczne ważne funkcje magnatów. Ci ostatni szukali metod na wybicie się i większy wpływ. Inspirowani możliwościami arystokracji światowej przypisywali sobie często genealogie książęce, kupowali obce tytuły, świadomie odcinali się w sposobie bycia od "biedoty". Doprowadziło to do sytuacji, że w pamiętnikach XIX wieku było niepoważnym dziwactwem zauważanie pracujących we własnych dobrach urzędników.
Podział
Nie istnieje formalny podział szlachty polskiej (jak w Europie na hrabiów, baronów czy margrabiów). Można wymienić jedynie podziały nieformalne wg możliwości i stanu posiadania. Podziały te nie są sztywne i nie zawsze dotyczą całego okresu dziejów Polski.
Stan szlachecki cechował się wolnością (np. zmiany miejsca zamieszkania), prawem głosu (np. elekcja, później liberum veto), odpowiedzialnością za losy kraju (np. decydowanie o biciu monety, czy przydziale królewszczyzn), odpowiedzialnością za utrzymywane obszary (np. obowiązek fundowania klasztorów zajmujących się szkolnictwem), zaufaniem (np. osobne, na ogół łagodniejsze prawo karne), udziałem w obronie kraju (np. obowiązek wystawiania grup zbrojnych).
W rzeczywistości najbogatsze rodziny, poprzez kolejne przywileje szukały sposobności do kontrolowania poczynań króla, osłabiania jego pozycji, zmniejszania obciążeń podatkowych, powinności wobec pospolitego ruszenia. Z kraju w którym potomkowie rycerzy opiekowali się dobrami królewskimi przez kilka lat doprowadzono do sytuacji w której król nie miał praktycznie żadnych praw, a sejm przez ponad 100 lat nie uchwalił żadnej nowej ustawy. Dużo mniejszy udział w tym procederze brał ogół drobnej szlachty, która w zbiegiem czasu była nawet sądzona nie przez sądy szlacheckie gwarantujące równość, tylko sądy poszczególnych magnatów w dobrach których żyli.
O ile najbogatsza warstwa faktycznie wpływała na losy kraju poprzez ustawy, a chłopstwo musiało posłusznie wykonywać wynikając z nich założenia, o tyle warstwa średnia stanowiła spoiwo społeczne, przekładając ustawy na praktykę, i z praktyki przekazując wnioski do nowych ustaw. Świadomy, uczciwa część arystokracji polskiej próbowała te prawa wprowadzać w życie. Stało się to jednak zbyt późno, dopiero podczas Sejmu Czteroletniego.
W czasie zaborów szlachta przyjmowała na siebie podstawę walki o odzyskanie Polski. Większość powstań było przygotowywanych we dworach średniej szlachty. Grupa ta zapłaciła za to olbrzymią cenę.
