Tartaków miasteczko, pow. sokalski, 10 kim. na płd.-wsch. od Sokala (sąd pow., st. kol. i tel.), urząd poczt, w miejscu, pod 50°28' płn. szer. a 42°5' wsch. dług. od P. Na płd. leżą Perwiatycze i Tartakowiec, na zach. wś Tartaków, na płn. Kopytów, na wsch. Laszki (pow. starokonstantynowski). Płd.-zach. część obszaru przepływa pot. Spasówka. W jej dolinie leżą zabudowania (219 mt. wzn.)> W płn.-wsch. lesistej części obszaru wzn. sięga 237 mt. Obszerny czworo boczny rynek okalają niskie, murowane, przeważnie słomą kryte budynki. W środku rynku stoi ratusz z, wieżą. Do niego wiodło dawniej 8 bram, jak świadczą pozostałe ślady. W ratuszu i okalających go kwadratowych budynkach mieściły się niegdyś liczne sklepy i składy towarów. Uliczki miasteczka są wąskie i błotniste.
Własności
Własn. większa tu, w Tartakowie wsi i Tartakowcu ma roli or. 1027, łąk i ogr. 236, past. 142, lasu 2883 mr.; wł. mn. roli orn. 2253, łąk i ogr. 447, past. 26, lasu 6 mr. W r. 1880 było 133 dm., 1091 mk. w gra., 12 dm., 147 mk. na obsz. dwór. (237 rz.-kat., 219 gr.-kat., 779 izr., 3 innych wyznań; 1082 Polaków, 156 Rusinów). 1587 - Trzcieński 1770 - Franciszek Salezy Potocki 1811- Miączyński 1831 - Franciszek Ksawery Rosnowski 1889 - Zbigniew Lanckoroński Właściciele Tartakowa - Więcej informacji
Religia
Parafia rz.-kat. w miejscu, dek. bełzki, archidyec. lwowska. Fundatorem parafii był Prane- Salezy Potocki, woj. bełzki, w r. 1587. Wznowiła fundacyą w r. 1603 Katarzyna Trzcińska, wdowa po Zygmuncie, kaszt. lubaczowskim. Do paraf, należą: Bobiatyn, Horbków, Komarów z Wolicą Komarową, Kopytów, Leszczatów, Łuczyce, Perespa, Perwiatycze, Spasów, Switarzów, Szarpańce, Zubków. W miasteczku jest kościół murowa ny, zbudowany w r. 1603 a konsekrowany dnia 6 lipca 1794 r, przez Kajetana Kickiego, sufragana lwowskiego, p. w. św. Michała. Kościół otacza wysoki, gruby mur, w któ rym jest przeszło 50 framug z obrazami i na pisami, W kościele znajduje się obraz N. P. Maryi, włoskiego pędzla, malowany na płótnie przyklejonym do deski. Wyobraża on N. P. Maryą z rękami do modlitwy złożonymi, stojącą na księżycu, pod którym wąż zwinięty gryzie jabłko. Ponad nią Bóg Oj ciec ręce rozpościera. Obraz ten pozostawał w zamku tartakowskim, z którego wyniesiony podczas pożaru, dostał się około r. 1727 Mikołajowi Kucharskiemu, kapelanowi Stanisława Potockiego. Kucharski zostawszy proboszczem w T., obraz ten miał u siebie. Po śmierci jego w r. 1764 został umieszczony w kościele nad chrzcielnicą. Gdy zaczął słynąć cudami, przeniesiono go wr. 1765 na ołtarz Pana Jezusa. Po sprawdzeniu cudów d. 1 kwietnia 1777 wyszedł dekret uznający obrąz za cudowny, a dnia 8 czerwca t. r. publikowano ten dekret z wielką okazałością przy odgłosie armat. Następnie wystawił kś. Kostkiewicz wspaniały wielki ołtarz, w którym d. 8 wrześn. 1779 r. uroczyście umieszczono obraz cudowny. Księga in folio wylicza 407 cudów zdziałanych a około 300 wotów świadczy o łaskach doznanych (Barącz, Cudowne obrazy M. Najśw., 1891, str. 206). Par. gr.-kat. w miejscu (dek. sokalski). Do parafii należą Horbków i Tartakowiec. Cerkiew murowana, stanęła w r. 1875 staraniem kś. Emiliana Lewickiego, miejscowego proboszcza. W cerkwi tej znajduje się też obraz cudowny Matki Bożej, Obraz ten ma pochodzić z Jerozolimy. Przyniósł go w dawnych czasach o. Jeremiasz, zakonnik z monasteru bazylianów w Wołswinie (niedaleko Tartakowa) ze swej pielgrzymki i ofiarował do ka plicy tartakowskiej. Kaplicę zniszczył pożar, a tylko obraz pozostał nietknięty. Umieszczono go w drewnianej cerkwi, postawionej w miejsce spalonej kaplicy, a w końcu prze niesiono do dzisiejszej murowanej (Wasylij Czarneckij „Korotkii istoryczni widomosty pro Tartakiw etc", Lwów, 1890).
Szkolnictwo i gospodarka
W T. jest szkoła etat. 2-klas. i kasa poż. gm. z kapit. 696 złr. W 1831 szczególnie przyczynił się do rozwoju szkoły narodowej w Tartakowie ks. proboszcz Jan Kuźmiewicz, przekazując regularnie pomoc w naturze na potrzeby nauczyciela. Podkreślał to w 1832 lwowski konsystorz arcybiskupi [3] Przez wiele lat w Tartakowie działała też szkoła żeńska, w budynku parafialnym, utrzymywana przez ks. proboszcza Wierzchowskiego i panią Lanckorońską.[2]
Histoia
O początkach T. nie mamy wiadomości. Pierwsza osada powstała wśród rozległych tu niegdyś lasów, w epoce pierwszych napadów tatarskich. Osadnicy zajęli się karczowaniem lasów, pozakładali liczne tartaki, od których też miejscowość nazwę wzięła. W rękopisie z r. 1676, zawierającym spis osad woj. bełzkiego, wymieniony jest I. jako wieś; miasteczkiem przeto został on później.) W XVIII w. należał do Potockich. Dziedziczył tu Feliks Potocki, po nim syn Józef, I strażnik kor., a po nim Franciszek Salezy, krajczy kor. (od r. 1755 woj. wołyński, a od r, 1756 woj. kijowski). Ten zaślubiwszy Annę Potocką, woj, smoleńską (w r. 1742), wy* murował sklepy, wzniósł miasteczko i zaprowadził jarmarki na dzień św. Anny, na które wielu kupców zjeżdżało. On to pozwolił ży łom założyć w T. drukarnię, ale około r. 1754 kazał prasy drukarskie zamknąć i darował je jezuitom. Po nim odziedziczył T. syn jego Stanisław Szczęsny, woj. ruski. Powiadają, że gdy Józef II przyjechał do T. w czasie jarmarku, kupił dla swego sekretarza futro za 200 dukatów, dla siebie zaś konie arabskiej rasy i dużo srebrnych przedmiotów. Za czasów austryackich podupadły jarmarki a wraz z nimi i miasteczko, Według Siarczyńskiego (Rkp. Ossol., Nr. 1829) Miączyński założył tu fabrykę sukna, sprowadziwszy maszyny i rzemieślników. Już w r, 1811 zaczęła fabryka podupadać, pozostało ledwie 40 robotników, którzy rocznie do 400 sztuk bai wyrabiali, ale wkrótce i to ustało. Od Miączyńskich dziedziczyli Rosnowscy.
Na północ od rynku leży zamek. Musiał on być dawniej bardzo obszerny i warowny, jak świadczą ślady dawnych murów i fos głębokich. Pokoje zanikowe są doskonale zachowane, mieszkalne dotąd i ozdobione pięknymi malowaniami alfresco i obiciami kosztownymi. Jest w nim doborowy księgozbiór, są także obrazy niemałej wartości, mianowicie Lampiego i Bacciarellego (Stęczyński, Okolice Galicyi, Lwów, 1847, str. 121, krótki opis T. wraz z widokiem).
