Tarnopolski powiat

Tarnopolski powiat (w atlasie Kummersber-, ga karty 23, 33 i 34; szt. gen. Z, 6, C. 33, Z. 7, C. 33, Z. 8, C. 32, 33 i 34) leży między 49°22' a 49°46' pin. szer. i między 42u57' a 43°34' wsch. dług. od F. Na płn. leży pow. brodzki, na płn.-wscłi. zbaraski, na wsch. skałacki, na płd. trembowelski i podhajecki, na zach. brzeżański i złoczowski. T. leży pra wie w środku obszaru. Płn. kraniec (w Mszańcu) odl od miasta w prostej linii o 28 kim., płd.-zach. (w Denysowie) o 27 kim., płd.-wsch. (w Suszczynie) o 25 kim. Najbliższy punkt graniczny (w Sziachcińcach) o 9 kim. na płn.-wsch. od T. Płn. kończyna powiatu (w Mszańcu) odl. od płd. (w Ładyczynie) o 45 kim. w prostej linii, W kierunku od zach. ku wsch. jest najszerszy (43 kim.) obszar po wiatu w części płd. (od zach, krańca De-nysowa, do wschód, krańca Magdalówki). Ku płn. zwęża się obszar stopniowo tak, że wś Mszaniec kończy się cyplem szerokim na 1 kim Cały powiat leży na wyżynie podol skiej a w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem jego lewobocznych dopływów: Seretu i Strypy. Do dorzecza Strypy należy płd.-zach. narożnik, obejmujący wś Denysów i zach. część Kupczyniec. Strypa płynie zrazu wzdłuż płn. granicy Denysowa a Horodysz cza od zach. ku wsch. na przestrzeni 2 kim., potem przyjąwszy od lew. brz„ Wosuczkę skręca na płd., wchodzi w obszar powiatu i płynie na płd. krętym biegiem zrazu wzdłuż granicy Denysowa i Kupczyniec, a w końcu przez płd. zach. część Kupczyniec, gdzie się rozlewa w staw podługowaty, ciągnący się dalej na płd. do Bohatkowiec (w pow. podhajeckim). Zwierciadło wody wzn. na płn. do 325 mt, na płd. do 32 S mt. Najwyższe wznie sienie w dorzeczu Strypy wynosi 372 mt. (wzgórze Denysów), a 356 mt. na lew. brze gu (kaplica św. Macieja w płn.-zach. stronie Kupczyniec). Reszta obszaru leży w dorze czu Seretu. Wchodzi on tu od płn. z Wartełeckiego stawu, który dotyka płn. granicy Horodyszcza i płynie środkiem obszaru w kierunku płd.-zach., tworząc przeważnie gra nicę gmin rozmaitych, do Tarnopola, a ztąd na płd. do Mikulinieo i w Krzywkach opuszcza granicę powiatu wchodząc do Nałuźa w pow. trembowelskim. Zwierciadło wody wzno si się na płn, w Obarzańcach do 312 mt.f w Tarnopolu do 303 mt., w Mikulińcach do 280 mt. W obrębie powiatu wpadają do Seretu od praw. brz.: pot. Kierniczki w Hłuboczku Wielkim, Ruda na granicy Berezowicy Wiel kiej i Ostrowa, Bródek w Bucniowie, Gniła w Czartoryi i Swiniucha, wpadająca za obrębem powiatu. Z lew. dopływów Seretu prze pływa Gniezna znaczną część powiatu, a jej I dorzecze zajmuje stronę płd.-wsch. Wchodzi ona tu od płn. z Ochrymowiec (pow, zbara ski) do Czerniłowa Mazowieckiego i płynie na płd. przez Czemiłów Buski, Stupkę, Borki Wielki©? Byczków, Krasowkę, Toustoług, wzdłuż granicy Zaścianki a Białoskórki i Grabowca, przez Baworów, Smolankę, Sko-morochy, wzdłuż granicy Ostaleo i Suszczyna do Łoszniowa w pow, trembowelskim. W obrębie powiatu zasilają Gnieznę od praw. brz,: Hnizdeczna al. Chodorówka i Basnocha w Ostalcach; od lew. brz. Rudka, Terebna, Olcha, Soroczka, Olchowica. Wznieś, dolin wynosi u Seretu 312 mt. na płn., 284 mi na płd.; u Hnizdecznej 313 mt. na płn., 296 mt. | na płd,; u Gnlezny 295 mt. na płn., 270 mi i na płd. Na przestrzeni między Strypą a Se retem sięga punkt jeden do 405 mt. (w płn,-zach. stronie powiatu, w zach. części wsi Ko-kutkowiec). Inne wzgórza są niższe, jako to: Toutry 397 mt., Seredyńce 388 mt., Worobi-jówka 389 mi, Cebrów 374 mi, Kutkowce 371 mt., Dołźonka 372 mt., Draganówka 363 mt., Brusznic w 363 mt., Ostrów 367 mt., Krzywki 358 mt. Na przestrzeni między Seretem a Hnizdeczna najwyżej położoną jest wieś Dyt kowce na granicy płn. Dochodzi tu punkt je den do 432 mi, a na płd. „Krajny Kamień'4 do 429 mt., „Naskale" do 427 mt. Dalej ku płd. wymienić jeszcze należy ze znaczniej^ szych wyniosłości: Małaszowce 391 mt., Dubrawa 386 mif Wołowa dolina 378 mt., Kiełbasowa między Seretem a Gniezna 366 mi Na przestrzeni między Hnizdeczna a Gniezna wznosi się Kierniczka (do 347 mt.) w Czerniłowie Mazowieckim. Na lew. brz. Gniezny nakoniec, najwyższe wzgórza ledwie przechodzą 340 mi Obszar powiatu obejmuje 1,166*59 kim. kwadr.

Gmin katastr. jest 80, admini stracyjnych 81, obszarów dwór. 80. W obrębie sądu pow. Mikulińce gminy: Mikulińce (miasteczko) i wsi: Baworów, Białoskórka, Czartorya, Grrabowiec, Konopkówka, Kozówka, Krzywki, Ludwikówka, Ładyczyn, Łuczka, Łuka Wielka, Magdalówka, Myszkowiec, Nastasów, Oatalce, Proszowa, Skomorochy, Smolarka, Suszczyn, Wola Mazowiecka i Za stawie; w obrębie sądu pow. tarnopolskiego: miasto Tarnopol i wsi: Bajkowce, Berezowica Wielka, Biała, Borki Wielkie, Bucniów, Cebrów, Ohodaczków Mały i Wielki, Czerni chów, Ozernielów Mazowiecki i Ruski, Czół hańszczyzna, Czystyłów, Denysów, Dytkow-ce, Dołźanka, Domomorycz, Dragonówka, Du-bowce, Dyczków, Kładki, Hłuboczek Wielki, Horodyszcze, Ihrowica, Isypowce, Iwaczów Dolny i Górny, Jankowce, Janówka, Kipiaczka, Kokutkowce, Konstantynówka, Krasów-ka, Kupczy ńce, Kurniki Szlachcinieckie, Ku*-rowce, Kutkowce, Łozowa, Małaszowce, Mszaniec, Nosówce, Obarzańce, Ostrów, Pe tryków, Pleskowee, Płotycz, Poczapińee, Proniatyn, Romanówka, Rusianówka, Sere« dyńce, Smykowce, Stechnikowce, Stupki, Szlachcińce, Toustoług, Worobijówka, Zabójki, Zagrobela, Zarudzie i Zaścianka.

Obszar rozpada się na 91,541 ha (78*44%) roli; 4,206 ha (3-63%) łąk; 3*890 ha (2-94%) °gr°d,; |4,026 ha (3'44%) pastw.; 8,254 ha (7-05%) lasów; 1,270 ha (1-08%) wód; 3970 ba (3-42%) innych gruntów. W r. 1880 było w powiecie 20,977 koni, 24,360 sztuk bydła, owiec, 48 kóz, 11,575 świń, 18450 uli pszczół. Na 1 kim. kwadr, wypadało 17*99 koni, 20-89 sztuk bydła, 12*88 owiec, 0'04 kóz, 9*92 świń, 15*56 uli. Na 100 ludzi 19*30 koni, 22*42 sztuk bydła, 14*75 owieo, 0'05 kóz, 10*65 świń, 16*70 uli, W r. 1880 było w powiecie 15,074 dm., 108,670 mk. Według płci było 53,940 męź., 54,730 kob. Na 1 kim. kwadr, wypadało 93 mk., na jedną gminę 1,278, na obszar dwors. 64 mk. Wedle wy znania było 58,925 gr.-kai, 30,302 rz,-kat, izr., 415 innych wyznań. Na 1000 mk. było 542*24 gr.-kai, 278*85 rz.-kat, 175-09 izrael., 3*82 innych wyznań. Języka polskie go używało 3L542 mk., rusińskiego 63,637, niemieckiego 13j075, innych języków 42. Ka 1000 mk. używało jeżyka polskiego 291*3? rusińskiego 587*6, niemieckiego 120*7, in nych 0*4. Umiejących czytać i pisać było 17,127 mk., tylko czytać 3,160, nie umiejących ani czytać ani pisać 88,383. Na 1000 mk. było umiejących tylko czytać 31*6 męź., 26*6 kob.; czytać i pisać 188*4 męi, 127*2 kob.; nie umiejących ani czytać ani pisać 780 męź., 896*2 kob.

Według sposobu zarobkowania na 100 mk. zajmuje się rolnictwem 65*46%,, przemysłem 12*34%, handlem 4*75% przy komunikacyach ma zajęcie 0ł84%, na urzędników, duchownych, nauczy cieli, zakłady publiczne, ich rodziny, domo wników i służbę przypada 4*47%, na adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów i lekarzy 0*50%, na właścicieli domów, rentierów i ich rodziny 1*34%? aa robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę, ludność nie wiadomego zatrudnienia 10*30%. Śmiertel ność od r, 1878 do 1885 na 1000 mk, średnia 38"9,

Od 1 lipca 1888 tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego rada szkolna i inspe ktor mają siedzibę w T. Oprócz szkół wy mienionych przy opisie T. istniało w r. 1890 w powiecie 8 dwuklasowych szkół etat. mie szanych (Baworów, Borki Wielkie, Chodaczków Wielki, Denysów, Kupczyńce, Ładyczyn, Mikulińce, Nastasów), 49 etat. 1-klas. (Bajkowce, Berezowica Wielka, Biała, Białoskórka, Bucniów, Cebrów, Chodaczków Mały, Czernielów Mazowiecki, Czerniechów, Czystyłów, Dołźonka, Domamorycz, Draganówka, Dubowce, Dyczków, Grabowiec, Hłuboczek Wielki, Horodyszcze, Ihrowica, Isypowce, Iwanów Górny, Jankowce, Józefówka, Kokutkowce, Kozówka, Kurniki, Kurowce, Kutkowce, Łozowa, Ludwikówka, Łuka Wielka, Magdalówka, Małaszowce, Myszkowice, Ostrów, Pleskowce, Płotycz, Poczapince, Pokropiwna, Proniatyn, Proszowa, Stechnikowce, Suszczyn, Szlachcińce, Toustoług, Zabójki, Zagrobela, Zarudzie) a 13 filialnych (Czartorya, Hładki, Iwaczów Dolny, Kipiaczka, Łuczka, Nosówce, Roraanówka, Skomorochy, Smolanka, Smykowce, Stopki, Worobijówka, Zaścianka). Z językiem wykładowym polskim było w powiecie szkół 19; z polskim i rusińskim 2, reszta z jęz. rusińskim. Dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę co dzienną (od 6 do 12 lat) było 15,685 (8*026 chłopców, 7'659 dziewcząt). Dzieci obowią zanych do uczęszczania na naukę dopełniają cą (od 12 do 15 lat) było 4010 (2190 chłop ców, 1874 dziewcząt).

Według stanu z dnia 1 stycznia 1884 było w powiecie: kowali 31, ślusarzy 5, mosiężnik 1, kotlarz 1, nożownik 1, szlifierz 1, rusznikarz 1, złotników 5, warsztatów mechanicznych 4, mechaników 2, kołodziejów 4, zegarmistrzów 9, zakładów wy palania wapna i cegieł 10, kamieniołomów 2, kamieniarzy 2, garncarz 1, stolarzy 27, be dnarzy 4, tokarz 1, koszykarz 1, garbarz 1, rymarzy i siodlarzy 5, tapicerów 4, tkaczy 1, fabryk waty 2, powroźnik 1, szmuklerzów 2, krawców 41, kuśnierzy 12, szewców 96, modniarek 2, czapników 3, kapeluszników 2, rękawicznik 1, perukarzy i fryzyerów 2, in troligatorów 3, młyn parowy 1 (w Zarudziu), młyn amerykański większy 1 (w Bucniowie), mniejszych ameryk. 6 (Baworów, Bucniów, Dyczków, Mikulińce 2, Stechnikowce), mły nów wodnych 42, młyn konny 1 (w Mikulińcach), piekarzy 14, cukierników 6, rzeźników imassarzy 118, browarów 4 (Biała, Tarno pol, Zagrobela, Mikulińce); gorzelń 23 (Do-browody, Baworów, Biała, Bucniów, Cebrów, Chodaczków Wielki, Dołżanka, Draganówka, Hłuboczek Wielki, Hordyszcze, Ihrowica, Jankowce, Kopyczyńce, Kutkowce, Łuka Wielka, Mszaniec, Mikulińce, Myszkowice, Płotycz, Suszczyn, Szlachcińce, Bohatkowce, Dubrowce); fabryk wody sodowej 3, miodosytni 2, olejarń 3, octu 3, aptek 4 (Tarnopol 3, Mikulińce), fabryk mydła i świec 9, kro chmalu 4, budowniczy 1, cieśli 3, murarzy i pokrywaczy dachów 4, studniarz 1; drukarń 3 (w Tarnopolu), rytownik 1, fotografów 2, drobnych handlujących różnemi towarami i żywnością 379, hoteli, oberż itp. 28, szyn ków, kawiarń, restauracyi 314, różnych po średników 18, spekulantów pieniężnych 2, dzierżawców dóbr, propinacyi itp. 63, spedy torów i komisyonerów 4, tandeciarz 1, wekslarzy 4, tragarzy 15, furmanów 41 (Rocznik statyst. przemysłu i handlu kraj., wydany pod redakcyąRutowskiego, zeszyt XI,Lwów, 1888, str. 122).

Kolej żel. Karola Ludwika idzie prawie środkiem powiatu. Wchodzi ona tu od zach. z Jeziernej do Cebrowa, biegnie na wsch. przez Kurowce i Hłuboczek Wielki (stacya), ztąd na płd.-wsch, przez Proniatyn i Białe do Tarnopola (stacya), następnie w tymże samym kierunku przez Smykowce, Dyczków do Borek Wielkich (stacya), gdzie przybiera płn.-wsch. kierunek i przez Stupki, Romanówkę i Czerniłów Ruski podąża do Kujdaniec w pow. zbaraskim. Gościniec wy biega z Tarnopola na płn.-zach. ku Jeziernie, na płd. do Mikuliniec i na wsch. ku Podwołoczykom. Kasy pożyczkowe istnieją prawie we wszystkich gminach. Tarnopolski obwód obejmował 66 mil kwadr, geogr. a graniczył na płn. i wsch. zgub. podolską, na płd. z obw. czortkowskim, a na zach. z brzeżańskim i złoczowskim. W obwodzie były 4 mia sta, 6 miasteczek i 251 wsi. Z tego obwodu powstały dzisiejsze powiaty: tarnopolski, skałacki, trembowelski i zbaraski
[SGKP]

Miejscowości powiatu tarnopolskiego opisane w Słowniku